Cầu thứ phát là gì

Tăng tiểu cầu nguyên phát [Thrombocythemia] và thứ phát [Thrombocytosis]

Tăng tiểu cầu nguyên phát [Thrombocythemia] và Tăng tiểu cầu thứ phát [Thrombocytosis] là tình trạng tăng số lượng tiểu cầu trong máu vượt quá mức cho phép.

Tiểu cầu được hình thành trong tủy xương cùng với các loại tế bào máu khác. Chúng di chuyển trong các mạch máu và kết dính với nhau [thành cục máu đông] để ngăn chặn sự chảy máu khi một mạch máu bị thương tổn. Cục máu đông còn được gọi là huyết khối [thrombus].

Bình thường có khoảng từ 150.000 đến 450.000 tiểu cầu mỗi microlít máu.

I-Tổng quát

- Thuật ngữ tăng tiểu cầu nguyên phát [Thrombocythemia] được dùng khi nguyên nhân của tăng tiểu cầu không được biết rõ. Tình trạng này xảy ra khi các tế bào bị lỗi trong tủy xương [abnormal megakaryocytes] tạo ra quá nhiều tiểu cầu. Tủy xương là mô xốp bên trong xương. Nó chứa những tế bào gốc sau đó phát triển thành các hồng cầu, bạch cầu, hoặc tiểu cầu. Lý do khiến tủy xương sản xuất ra quá nhiều tiểu cầu chưa được biết rõ.

- Với tăng tiểu cầu nguyên phát [thrombocythemia], tiểu cầu tăng cao có thể xảy ra đơn độc hoặc đi kèm với rối loạn của các tế bào khác trong máu. Số tiểu cầu có thể dao động từ 500.000 đến hơn 1.000.000 tiểu cầu mỗi microlít máu. Tình trạng này thường không phổ biến.
- Khi một bệnh lý hoặc tình trạng nào đó gây tăng tiểu cầu, thuật ngữ tăng tiểu cầu thứ phát [thrombocytosis] được chọn dùng. Tình trạng này còn được gọi là tăng tiểu cầu phản ứng [thrombocytosis].
Trong trường hợp này, số lượng tiểu cầu thường 500.000 đều là tăng tiểu cầu thứ phát.

V-Dấu hiệu và triệu chứng của tăng tiểu cầu nguyên phát hoặc thứ phát

Hầu hết những người tăng tiểu cầu nguyên phát hoặc thứ phát đều không có dấu hiệu hoặc triệu chứng bệnh lý. Các tình trạng này thường chỉ được phát hiện sau khi xét nghiệm máu định kỳ.
Người tăng tiểu cầu nguyên phát nhiều khả năng có dấu hiệu và triệu chứng nghiêm trọng hơn những người tăng tiểu cầu thứ phát.

A-Tăng tiểu cầu nguyên phát

Thông thường, những người tăng tiểu cầu nguyên phát chỉ có triệu chứng ở mức độ nhẹ. Các triệu chứng phổ biến nhất liên quan đến huyết khối và xuất huyết. Đó là cảm giác yếu mệt, chảy máu, nhức đầu, tê bàn tay và bàn chân.

- Huyết khối

+ Trong tăng tiểu cầu nguyên phát, cục máu đông thường phát triển ở não, tay và chân. Nhưng chúng cũng có thể xảy ra ở bất cứ vị trí nào trong cơ thể, kể cả ở tim và ruột.

+ Cục máu đông ở não gây ra các triệu chứng đối với 25 % số bệnh nhân. Triệu chứng thường gặp là đau đầu và chóng mặt mãn tính. Có thể xảy ra đột quỵ trong những trường hợp nghiêm trọng.
+ Cục máu đông trong mạch máu nhỏ khiến tay chân tê và đỏ. Điều này có thể dẫn đến cảm giác rát bỏng dữ dội và đau nhói chủ yếu ở lòng bàn tay và lòng bàn chân.

+ Các dấu hiệu và triệu chứng của cục máu đông có thể bao gồm:
Thay đổi về tiếng nói hoặc ý thức, từ lú lẫn đến ngất xỉu.
Động kinh
Nửa trên cơ thể: khó chịu ở một hoặc cả hai cánh tay, lưng, cổ, quai hàm, hoặc dạ dày
Khó thở và buồn nôn [cảm giác khó chịu ở bụng]
- Cục máu đông hình thành trong nhau thai gây chết bào thai hoặc sẩy thai trong 1/2 số thai phụ có tăng tiểu cầu nguyên phát.
- Cục máu đông không chỉ liên quan với tăng tiểu cầu, mà còn với những yếu tố khác. Tuổi > 60, tiền sử huyết khối, đái tháo đường, tăng huyết áp, hút thuốc lá cũng tăng nguy cơ hình thành cục máu đông.

- Xuất Huyết
+ Chảy máu thường xảy ra nhất ở những người có >1.000.000 tiểu cầu mỗi microlít máu. Dấu hiệu của chảy máu bao gồm chảy máu cam, bầm tím xuất huyết, chảy máu từ miệng hoặc nướu răng, hoặc phân có máu.
+ Mặc dù xuất huyết thường đi kèm với tiểu cầu thấp, nó cũng có thể xảy ra ở những người có số lượng tiểu cầu cao. Cục máu đông hình thành ở những trường hợp tăng tiểu cầu có thể sử dụng hết lượng tiểu cầu của cơ thể. Điều này có nghĩa là không còn đủ tiểu cầu trong máu để hàn gắn lại bất kỳ dấu vết cắt đứt hoặc tổn thương của các mạch máu.
+ Một nguyên nhân khác gây chảy máu ở những bệnh nhân có tiểu cầu rất cao là tình trạng bệnh von Willebrand. Tình trạng này ảnh hưởng đến quá trình đông máu.
+ Trong một số trường hợp hiếm gặp của tăng tiểu cầu nguyên phát [1 triệu
Các thuốc này phải được dùng suốt đời.
+ Hydroxyurea: Đây là thuốc hạ tiểu cầu phổ biến nhất để điều trị tăng tiểu cầu nguyên phát. Hydroxyurea được dùng để điều trị ung thư và một số bệnh nguy hiểm khác. Nó thường được các bác sĩ chuyên khoa ung thư, huyết học sử dụng. Bệnh nhân dùng hydroxyurea cần được giám sát chặt chẽ. Hiện nay, aspirin kết hợp với hydroxyurea là điều trị tiêu chuẩn cho những người tăng tiểu cầu nguyên phát và có nguy cơ cục máu đông cao.
+ Anagrelide: Thuốc này đã được sử dụng để điều trị tăng tiểu cầu nguyên phát. Tuy nhiên, nó có vẻ ít hiệu quả hơn hydroxyurea. Anagrelide gây các tác dụng phụ như giữ nước, hồi hộp, loạn nhịp tim, suy tim, và nhức đầu.
+ Interferon alfa: Thuốc này có hiệu quả làm giảm tiểu cầu. Tuy nhiên, 20 % bệnh nhân không thể chịu đựng được các tác dụng phụ của nó: cảm giác giống cúm, chán ăn, buồn nôn [cảm giác đau dạ dày], tiêu chảy, động kinh, khó chịu, và buồn ngủ. Có thể dùng thuốc này cho phụ nữ mang thai có tăng tiểu cầu nguyên phát vì nó an toàn cho thai nhi hơn so với hydroxyurea và anagrelide.
- Lọc bỏ tiểu cầu [Plateletpheresis]: Lọc bỏ tiểu cầu [Plateletpheresis] là một thủ thuật dùng để nhanh chóng giảm số lượng tiểu cầu trong máu. Thủ thuật này chỉ được thực hiện trong trường hợp khẩn cấp như đang bị đột quỵ do tăng tiểu cầu nguyên phát. Dùng kim tĩnh mạch nối với ống tiêm vào một trong các mạch máu của bệnh nhân để rút máu. Máu di chuyển qua một máy để loại bỏ tiểu cầu. Sau đó máu được đưa trở về cơ thể bệnh nhân qua một đường truyền tĩnh mạch khác. Thực hiện thủ thuật một hoặc hai lần là đủ để giảm số lượng tiểu cầu về mức độ an toàn.

B-Tăng tiểu cầu thứ phát

- Tăng tiểu cầu thứ phát được xử lý bằng cách giải quyết những bệnh lý tiềm ẩn gây ra nó.
Các bệnh nhân này thường không cần dùng đến thuốc men hoặc thủ thuật để giảm tiểu cầu.

- Tiểu cầu của họ nhìn chung là bình thường [khác với trường hợp tăng tiểu cầu nguyên phát]. Ngoài ra, số lượng tiểu cầu của họ thường không đủ cao để gây nguy cơ cục máu đông hay chảy máu.

VIII-Đề phòng tăng tiểu cầu nguyên phát và thứ phát

- Không thể ngăn chặn được tăng tiểu cầu nguyên phát. Tuy nhiên, vẫn có thể thực hiện được các bước để giảm nguy cơ đông máu và ngăn ngừa các vấn đề liên quan.

- Tuổi tác, tiền sử cục máu đông, đái tháo đường, tăng huyết áp, tăng cholesterol máu, và hút thuốc lá là tất cả các yếu tố nguy cơ của huyết khối. Để giảm tác hại, nên ngưng hút thuốc và kiểm soát các yếu tố nguy cơ khác.

- Không phải lúc nào cũng ngăn chặn được các yếu tố dẫn đến tăng tiểu cầu thứ phát. Tuy nhiên, nếu thường xuyên được chăm sóc y tế, có thể sẽ sớm phát hiện những tác nhân này trước khi xuất hiện tình trạng tăng tiểu cầu.

IX-Sống chung với tình trạng tăng tiểu cầu nguyên hoặc thứ phát

- Nếu bị tăng tiểu cầu nguyên hay thứ phát, cần chú ý đến những điều quan trọng sau đây:
Đi khám bệnh thường xuyên.
Ngưng hút thuốc lá và kiểm soát các yếu tố nguy cơ hình thành cục máu đông, như tăng huyết áp, đái tháo đường, tăng cholesterol trong máu v.v...
Theo dõi những dấu chứng của huyết khối và chảy máu và báo cáo ngay cho bác sĩ.
Dùng các loại thuốc men theo quy định.

- Nếu đang dùng thuốc để giảm số lượng tiểu cầu, cần thông báo cho bác sĩ hoặc nha sĩ biết trước khi thực hiện bất kỳ thủ thuật, phẫu thuật hoặc can thiệp nha khoa nào. Những loại thuốc làm loãng máu có thể làm tăng chảy máu khi thực hiện các thủ thuật đó. Các loại thuốc làm loãng máu cũng có thể gây xuất huyết nội. Dấu hiệu của xuất huyết nội bao gồm các vết bầm tím, máu hoặc phân đen như hắc ín, nước tiểu màu hồng hoặc có máu, tăng chảy máu kinh nguyệt, chảy máu nướu răng, và chảy máu cam. Liên hệ ngay với bác sĩ nếu có các dấu hiệu kể trên.

- Tránh dùng các thuốc giảm đau bán tự do như ibuprofen [ngoại trừ paracetamol]. Các loại thuốc này có thể làm tăng nguy cơ xuất huyết tiêu hoá nhưng lại hạn chế tác dụng của aspirin.

- Cần nhận biết rằng những thuốc điều trị cảm lạnh, thuốc giảm đau và một số thuốc khác được bán không cần toa bác sĩ có thể chứa ibuprofen.

BS. ĐỒNG NGỌC KHANH - BV Đa Khoa Hoàn Mỹ Sài Gòn