Bệnh dại là một bệnh nguy hiểm, với tỷ lệ tử vong cao vì hiện không có thuốc đặc hiệu để điều trị khi đã lên cơn dại. Bệnh dại có mặt ở tất cả các châu lục [ngoại trừ Nam Cực] với hơn 95% trường hợp tử vong ở người xảy ra ở khu vực Châu Á và Châu Phi. Trên toàn cầu, mỗi năm có hơn 59.000 người chết vì bệnh dại. Do đó, tiêm vắc-xin phòng dại trước phơi nhiễm hay khi bị phơi nhiễm [có thể phối hợp tiêm kháng huyết thanh dại trong trường hợp có chỉ định] là biện pháp dự phòng bệnh dại có hiệu quả nhất. Trong khoảng thời gian 2 tháng của năm 2020, Nghệ An đã có 2 trường hợp tử vong thương tâm do bị chó dại cắn. Trường hợp thứ 1, thầy giáo H.V.T [45 tuổi, giáo viên dạy môn thể dục của trường THCS ] ở xã Công Thành, Huyện Yên Thành. Trường hợp thứ 2, cháu bé 7 tuổi tên H.D.Đ ở xã Mã Thành, Yên Thành. Cả 2 trường hợp này đều không đi tiêm phòng sau khi bị chó cắn.
Để không xảy ra những cái chết thương tâm như vậy chúng ta cần phải có những hiểu biết đúng về bệnh dại.
1. Nguyên nhân
Bệnh dại là bệnh truyền nhiễm cấp tính do virus dại gây ra, bệnh chủ yếu của vật nuôi [chó, mèo…] hoặc động vật hoang dã [dơi, cáo…] lây sang người qua vết cắn, cào ở da và niêm mạc. Trong một số ít trường hợp, bệnh dại có thể lây lan khi nước bọt bị nhiễm trùng xâm nhập vào vết thương hở hoặc màng nhầy, như miệng hoặc mắt. Điều này có thể xảy ra nếu một con vật bị nhiễm bệnh liếm một vết cắt hở trên da .
2. Triệu chứng bệnh dại
Biểu hiện của bệnh chủ yếu là trạng thái kích thích tâm thần vận động hoặc liệt. Khi phát bệnh thì 100% tử vong. Sau khi bị chó dại cắn thì trong khoảng thời gian từ 10 ngày đến 1 năm tùy theo vị trí vết cắn gần hay xa, trung bình từ 20 ngày đến 60 ngày sẽ có biểu hiện bệnh. Nếu số vết cắn nhiều, sâu, vị trí cắn gần thần kinh trung ương và giàu mạng lưới thần kinh [đầu, mặt, cổ…] thì thời gian ủ bệnh sẽ ngắn. Trước khi phát bệnh có thể có tiền triệu: Lo lắng, thay đổi tính tình, có cảm giác ngứa, đau ở nơi bị cắn. Trường hợp điển hình: Người bệnh nuốt khó, đau họng, co cứng cơ vùng cổ, vai, lưng, sau đó lan đến các nhóm cơ khác: Bụng, chi. Co cứng cơ mặt gây nên kiểu “cười nhăn”, co cứng cơ lưng, làm lưng cong ưỡn. Cường độ co cơ với tần suất cao sẽ đe dọa ngừng thở. Khi bị phát bệnh thường có biểu hiện: Co cứng, run rẩy tứ chi, co giật, co thắt họng và thanh quản gây nên triệu chứng sợ nước, khát không dám uống, chỉ nhìn thấy hoặc nghe tiếng nước cũng gây co thắt họng và rất đau. Tình trạng co thắt này tăng lên mỗi khi có có kích thích dù rất nhỏ vào các giác quan: Luồng gió nhẹ, mùi vị, ánh sáng … nét mặt luôn căng thẳng hoảng hốt, mắt sáng và đỏ, tai thính, có thể có tình trạng kích thích sinh dục. Sốt tăng dần, vã mồ hôi, tăng tiết đờm giãi, rối loạn tim mạch và hô hấp, xuất hiện nhiều ảo giác. Tất cả các triệu chứng trên xuất hiện thành từng cơn, ngày càng dày hơn, mạnh hơn. Người bệnh có thể có lúc tỉnh táo. Các triệu chứng nặng dần lên và tử vong trung bình từ 3-5 ngày do ngừng hô hấp và ngừng tim. Phòng ngừa Hiện nay, chưa có thuốc để cứu sống người bệnh khi đã lên cơn dại. Chỉ điều trị triệu chứng: An thần để nơi yên tĩnh, riêng biệt. Vì vậy, phòng bệnh trước và sau khi phơi nhiễm rất quan trọng.
3. Tiêm phòng vắc xin phòng dại được sử dụng trong hai tình huống khác nhau:
Để bảo vệ những người có nguy cơ tiếp xúc với bệnh dại. Để ngăn chặn sự phát triển của bệnh dại trên lâm sàng sau khi phơi nhiễm.4. Dự phòng trước phơi nhiễm:
Nên tiêm vắc xin trước phơi nhiễm được chỉ định cho các đối tượng có nguy cơ phơi nhiễm cao như nhân viên làm việc tại các phòng thí nghiệm chẩn đoán, nghiên cứu và sản xuất huyết thanh dại. Những đối tượng này nên làm huyết thanh chẩn đoán sau mỗi 6 tháng. Nếu nồng độ kháng thể dưới 0.5 UI/ml thì phải tiêm nhắc lại. Những đối tượng sau nên tiêm phòng dại vì có nguy cơ nhiễm virus dại: Bác sĩ thú y, người canh giữ và chăm sóc thú, thợ săn, nhân viên kiểm lâm, người làm ở lò mổ, người nghiên cứu về hang động, người làm nghề nhồi bông thú. Người đi du lịch hoặc di chuyển đến vùng có dịch bệnh trên súc vật. Tiêm vắc-xin bệnh dại trước phơi nhiễm bao gồm: Tiêm bắp 3 liều [0,5 ml/liều] vào các ngày thứ 7 và 21 hoặc 28. Lưu ý: Đối với người lớn, vắc-xin được tiêm ở vùng cơ Delta của cánh tay. Đối với trẻ nhỏ [trẻ dưới 1 tuổi], nên tiêm vào mặt trước - bên đùi. Không tiêm ở vùng mông.5. Dự phòng sau phơi nhiễm
Rửa ngay vết thương bằng xà phòng và nước trong khoảng 10 - 15 phút, nếu không có xà phòng thì rửa bằng nước sạch. Rửa sạch vết thương bằng cồn 70% hoặc dung dịch sát khuẩn iodine [nếu có]. Đến ngay trung tâm y tế để được điều trị dự phòng càng sớm càng tốt.
Tiêm phòng Vắc-xin và huyết thanh
- Bảng phân độ phơi nhiễm và chỉ định điều trị dự phòng sau phơi nhiễm [WHO]:
a Phơi nhiễm với động vật gặm nhấm, thỏ hoặc thỏ rừng không cần phải điều trị dự phòng sau phơi nhiễm bệnh dại.
b Nếu chó mèo ở những vùng nguy cơ thấp, có thể quan sát được thì có thể trì hoãn việc điều trị dự phòng.
c Việc theo dõi tình trạng con vật chỉ áp dụng đối với chó và mèo. Ngoại trừ các loài nguy hiểm, những loài động vật nuôi và động vật hoang dã khác nghi ngờ bệnh dại có thể lấy mẫu chẩn đoán phòng thí nghiệm xác định sự hiện diện của kháng thể dại.
d Những vết cắn đặc biệt là vết cắn ở đầu, mặt, cổ, tay và bộ phận sinh dục là phân loại độ III vì có rất nhiều đầu dây thần kinh ở khu vực này.
e Điều trị dự phòng sau phơi nhiễm cần được cân nhắc khi người tiếp xúc với dơi.
Ngoài vấn đề tiêm phòng dại cho người, để đảm bảo an toàn cho cộng đồng, chủ vật nuôi cần tiêm phòng đầy đủ cho chó, mèo, tiêm nhắc lại định kì hàng năm, không thả rông chó mèo, chó ra đường phải được đeo rọ mõm.
Hiện tại, Việt Nam đang có 3 vắc xin phòng bệnh dại được cấp giấy đăng ký lưu hành, phổ biến trong số đó là vắc xin tiêm phòng dại thế hệ mới Verorab [Pháp], Abhayrab và Indirab [Ấn Độ]. Các vắc xin này đều là vắc-xin thế hệ mới nuôi cấy tế bào hoặc nguồn gốc trứng-phôi [trước đây là vắc-xin mô thần kinh] là an toàn và hiệu quả. Nếu tiêm sớm và đủ liều thì hiệu quả bảo vệ gần như 100%.
Tài liệu tham khảo 1. //www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/rabies 2. //www.who.int/ith/vaccines/rabies/en/ 3. //www.who.int/vietnam/health-topics/rabies 4. //vnvc.vn/verorab-vac-xin-phong-dai/ 5. //vnvc.vn/nhung-dieu-can-biet-ve-tiem-phong-dai/ 6. Bùi Đại - Bệnh học Truyền Nhiễm 2009, Bệnh Dại, Trang 441-446
1. Trấn an trẻ khỏi cảm giác hoảng loạn đối với trẻ nhỏ.
2. Vết thương cần được rửa và dội ngay lập tức với xà phòng và nước trong thời gian khoảng 10-15 phút. Nếu không có xà phòng, có thể rửa bằng nước. Đây là phương pháp sơ cứu hiệu quả nhất để chống lại bệnh dại.
3. Rửa sạch vết thương bằng cồn, rượu 70% hoặc thuốc sát khuẩn iodine nếu có.. Đổ một ít trực tiếp lên chỗ bị chó dại cắn để sát trùng vết thương, loại bỏ vi khuẩn, mầm bệnh. Tránh đổ quá nhiều sẽ gây xót vết thương. Trường hợp vết thương chảy nhiều máu thì cần cầm máu ngay lập tức, bằng cách dùng băng gạc y tế hoặc vải sạch băng bó lại ngay. Nếu không cầm được máu cần đến ngay cơ sở y tế.
Cần tiêm ngay vaccine phòng dại nếu gặp các trường hợp sau:
- Vết cắn sâu hoặc vết cắn nhẹ ở những vùng nguy hiểm như đầu, cổ, mặt, các chi, bộ phận sinh dục... Nên nhanh chóng đến cơ sở y tế để được cấp cứu, tiêm huyết thanh và vaccine phòng dại kịp thời.
- Khi bị chó dại cắn hoặc chó có biểu hiện dại hay không thể theo dõi con vật sau khi cắn, địa điểm xảy ra tai nạn gần vùng đang có dịch bệnh chó mèo... Cũng cần nhanh chóng đưa nạn nhân đi tiêm phòng dại ngay lập tức.
Không tiêm ngay mà có thể theo dõi sau 15 ngày với các trường hợp sau:
- Vết cắn nhẹ, xa các vùng nguy hiểm và xa trung tâm thần kinh trung ương.
- Chó không có dấu hiệu bị bệnh dại và ở khu vực không có dịch bệnh chó mèo.
- Trong vòng 15 ngày sau khi bị chó cắn nếu chó phát dại, chết hoặc bị mất tích hay bị giết thịt thì nên nhanh chóng đưa bệnh nhân đi tiêm vaccine phòng dại. Còn sau 15 ngày, nếu chó khỏe mạnh bình thường, không cần đi tiêm phòng dại nữa.
Tuy nhiên, khi bị chó cắn không nên xem thường, đã có nhiều câu chuyện thương tâm vì nạn nhân bị chó hoang cắn, nhưng không lưu ý đến khả năng bị dại. Sau một thời gian dài mới bắt đầu phát bệnh, lúc đó đã muộn có thể ảnh hưởng đến tính mạng nếu không biết cách xử lý kịp thời hoặc quá chủ quan. Một số triệu chứng của người bị chó cắn phát bệnh dại bao gồm sợ nước, sợ ánh sáng, sợ gió, các ca nặng dẫn tới liệt, hôn mê thậm chí là tử vong. Vậy nên, khi bị chó cắn tốt nhất bạn nên đến cơ sở y tế gần nhất để theo dõi và có hướng xử lý phù hợp. Không nên chủ quan và nên nghe theo chỉ định của cán bộ y tế có chuyên môn.
Tìm hiểu tình trạng của chó:
Nếu biết đích xác con chó đã cắn mình thì báo cho chủ nuôi chó biết để theo dõi mà không đập chết, bán hoặc làm thịt, theo dõi nếu quá 15 ngày mà con chó vẫn sống thì không cần phải tiêm phòng. Nếu chưa đủ 15 ngày mà con chó đó chết, bị làm thịt hoặc chạy mất thì phải đi tiêm vaccine phòng bệnh dại .
Xác định tình trạng tiêm phòng bệnh dại của chó
Bạn có thể mắc bệnh dại chỉ từ một vết cắn nhỏ. Những người bị chó cắn cần tìm và xác định con chó cắn mình đã được tiêm phòng dại chưa, nếu con chó đã được tiêm phòng dại đúng cách thì bạn có thể an tâm.
Bạn cũng nên tới trung tâm y tế nếu không thể xác định trạng thái tiêm phòng của chó [chẳng hạn như bị chó hoang cắn].
Bạn phải quan sát con chó trong vòng 15 ngày để xác nhận dấu hiệu phát bệnh dại
Biểu hiện để xác định chó dại
Các biểu hiện đặc thù ở chó dại là những sự thay đổi trong hành vi thông thường của nó, chẳng hạn như:
- Cắn khi không bị trêu trọc.
- Ăn những thứ khác thường như gậy, móng tay, phân, v.v…
- Chạy mà không có lý do rõ ràng.
- Thay đổi trong âm thanh, ví dụ sủa khàn và gầm gừ hoặc sủa không ra tiếng
- Tiết nhiều nước bọt hoặc sùi bọt mép - nhưng sợ nước [chứng sợ nước].
- Nhiều con bị liệt hai chân nên đi vòng tròn.
- Chui rúc vào chỗ tối, hoảng sợ.
Vaccine bệnh dại có ảnh hưởng đến sức khỏe không?
Còn việc tiêm vaccine phòng dại có ảnh hưởng đến sức khỏe, nhất là hệ thần kinh của trẻ hay không, theo TS. BS Phạm Quang Thái - Trưởng văn phòng Tiêm chủng mở rộng Miền Bắc, trước đây, các vaccine sử dụng tiêm phòng dại là vaccine thế hệ cũ được sản xuất từ não chuột nên độ tinh khiết không cao và tồn dư các tế bào từ não chuột làm tỷ lệ phản ứng bất thường cao.
Tuy nhiên hiện nay, với sự phát triển của khoa học công nghệ, vaccine phòng dại thế hệ mới được chiết xuất từ tế bào thận khỉ, hay tế bào lưỡng bội người hoặc tế bào vero tinh khiết, đồng thời, virus dại đã được bất hoạt với quy trình sản xuất chặt chẽ, chất lượng vaccine tốt hơn nên không có những tác dụng phụ lên hệ thần kinh như vaccine cũ.
Nghe tin đồn rằng tiêm phòng chó dại có thể ảnh hưởng đến sự phát triển IQ và trí não của những người tiêm. Thực hư tác dụng phụ của vaccine tiêm phòng chó dại như thế nào?
Hiện nay, các cơ sở y tế sử dụng 2 loại vaccine phòng dại chính là Fuenzalida [Việt nam] và Verorab [của Pháp]. Giá của vaccine Việt Nam rẻ hơn rất nhiều [12.000 - 15.000 đồng/mũi x 6-8 mũi], trong khi vaccine nhập ngoại có giá lên tới 140.000 - 150.000 đồng/mũi x 5 mũi. Theo mức chi phí bạn cũng có thể thấy mức độ an toàn của 2 loại vaccine này.
Vaccine bệnh dại của Việt Nam Fuenzalida sản xuất trong nước có thể có một số phản ứng tại chỗ tiêm như: Ngứa, sưng tấy đỏ tại nơi tiêm kéo dài vài ngày sau đó sẽ hết. Loại vaccine này có ưu điểm lớn nhất là giá thành thấp và phải tiêm theo chỉ định của bác sỹ.
Trước kia, khi trình độ y tế chưa phát triển nhiều, vaccine tiêm phòng chó dại có thể gây ra biến chứng về thần kinh cho nạn nhân. Những người từng tiêm vaccine bệnh dại có thể suy giảm trí nhớ. Liều lượng vaccine đưa vào cơ thể càng nhiều thì nguy cơ biến chứng càng cao.
Hiện nay, vaccine phòng bệnh dại Verob của Pháp có độ an toàn rất cao và hầu như không gây ra biến chứng thần kinh. Trong 6 tháng từ khi tiêm vaccine, nạn nhân cần nghỉ ngơi hợp lý, không làm việc quá sức và sử dụng chất kích thích và các loại thuốc ảnh hưởng đến hệ miễn dịch. Tổ chúc Y tế thế giới khuyến cáo các nước sử dụng vaccine phòng bệnh dại Veorb để giảm thiểu tối đa biến chứng cho nạn nhân.
Có nên tiêm phòng dại cho trẻ em và phụ nữ mang thai không?
Trẻ em có thể sử dụng được vaccine bình thường nhưng cần là theo chỉ định của bác sỹ và được theo dõi sát sao.
Không có bất kỳ chống chỉ định nào về điều trị phòng bệnh dại. Phụ nữ có thai vẫn phải tiêm vaccine hoặc huyết thanh kháng dại", bác sĩ Tân cho biết.
Tiêm phòng dại sau bao nhiêu giờ sau khi bị chó mèo cắn?
Nên tiêm càng sớm càng tốt, tiêm vaccine đòi hỏi phải có 1 thời gian thì cơ thể mới hình thành được miễn dịch [bình thường từ 7 đến 14 ngày sau khi tiêm đủ liều lượng, đúng kỹ thuật]. Nếu tiêm muộn, có thể virus dại đã vào đến não và phát triển, gây tổn thương cho tế bào thần kinh thì dù có tiêm đủ liều vaccine cũng vô ích vì cơ thể chưa đủ thời gian tạo ra lượng kháng thể đủ để trung hoà được virus dại.
Tiêm phòng vaccine bệnh dại là biện pháp duy nhất cứu người bị chó dại cắn. Khi bị chó cắn, bạn cần theo dõi biểu hiện của con vật và ngay lập tức đến cơ sở y tế để điều trị dự phòng và tiêm phòng bệnh dại. Tuyệt đối không điều trị bệnh bằng thuốc nam để tránh hậu quả đáng tiếc.
Cũng theo TS. Thái, việc tiêm vaccine phòng dại chính là cuộc chạy đua giữa vaccine và virus do đó, để tránh tai biến do chó cắn tốt nhất khi bị chó cắn người dân nên đi tiêm phòng ngay không phải chờ theo dõi con chó và không phải lo ngại ảnh hưởng vaccine đến hệ thần kinh như trước.
Đặc biệt là vị trí cắn ở chỗ nguy hiểm gần thần kinh trung ương như đầu, mặt, cổ…Việc tiêm phòng cần được thực hiện càng sớm càng tốt ngay sau khi bị chó, mèo cắn.
100% ca bệnh dại đều tử vong
Khi bị chó dại cắn mà lên cơn thì 100% là tử vong.
Do vậy, khi bị chó cắn không nên xem thường, đã có nhiều câu chuyện thương tâm vì nạn nhân bị chó hoang cắn, nhưng không may dẫn đến khả năng bị dại. Sau một thời gian dài mới bắt đầu phát bệnh, lúc đó đã muộn có thể ảnh hưởng đến tính mạng nếu không biết cách xử lý kịp thời hoặc quá chủ quan. Một số triệu chứng của người bị chó cắn phát bệnh dại bao gồm sợ nước, sợ ánh sáng, sợ gió, các ca nặng dẫn tới liệt, hôn mê thậm chí là tử vong. Vậy nên, khi bị chó cắn tốt nhất bạn nên đến cơ sở y tế gần nhất để theo dõi và có hướng xử lý phù hợp. Không nên chủ quan và nên nghe theo chỉ định của cán bộ y tế có chuyên môn.
Việc theo dõi sát con chó [mèo] đã cắn là rất cần thiết. Nếu chó đi mất, hoặc bị ốm, bị chết, bị giết thịt, bị bán… Thì báo ngay cho cán bộ y tế biết để thay đổi cách xử trí cho người bệnh phù hợp hơn.
Tiêm vaccine càng sớm thì hiệu quả càng cao.
Khuyến cáo
Chuyên gia khuyến cáo để bảo vệ tính mạng cho bản thân và cộng đồng, tất cả chó mèo đều cần tiêm vaccine. Người có sở thích nuôi thú cưng nên hạn chế dẫn chó tới những nơi đông người hoặc rọ mõm trước khi đi để tránh nguy cơ chúng tấn công người khác.