Theo các chuyên gia, những điều kiện tự nhiên, khí hậu bất lợi cùng với tác động của con người đã khiến Tô Lịch lâm vào cảnh "thoi thóp" như hôm nay.
Các nhà khoa học trong và ngoài nước vẫn đang đau đầu với "ma trận" công nghệ, giải pháp để xử lý ô nhiễm sông Tô Lịch ở Hà Nội. Nhiều biện pháp đã được đề xuất, mới đây nhất là máy sục khí công nghệ Bio-Nano của Nhật cho đến chế phẩm làm sạch Redoxy-3C của Đức, nhưng chưa thể hiện rõ hiệu quả, dẫn đến việc con sông giữa lòng thủ đô bị bức tử hàng chục năm qua.
GS.TS Vũ Trọng Hồng [nguyên Thứ trưởng Bộ Thủy lợi], chuyên gia về sông ngòi ở Việt Nam, người dành nhiều thời gian nghiên cứu dòng chảy sông Hồng đã có những phân tích, đánh giá chi tiết về nguồn gốc ô nhiễm sông Tô Lịch.
Trao đổi với Zing.vn, ông cho rằng sông Tô Lịch bị mất dòng chảy là kết quả của quá trình thay đổi địa chất, điều kiện tự nhiên hàng trăm năm. Việc con sông bị ô nhiễm dưới tác động của con người là điều dễ hiểu bởi từ lâu Tô Lịch đã không còn là một con sông đúng nghĩa.
| Sông Tô Lịch giờ chỉ còn dài khoảng 14 km, nước sông thường xuyên đen, bốc mùi hôi thối do ô nhiễm nặng. Ảnh: Việt Linh. |
Sự hình thành của con sông
- Sông Tô Lịch được hình thành thế nào và điều kiện tự nhiên lúc trước ra sao thưa ông?
- Theo nghiên cứu của tôi, Tô Lịch lúc đầu là phân lưu của sông Hồng chảy vào sông Nhuệ. Nước chảy theo những triền đất địa hình thấp, dần bào mòn lòng dẫn để trở thành các con sông nhỏ. Từ những chứng cứ về địa chất, có thể thấy Tô Lịch khởi đầu là sông tự nhiên.
| GS.TS Vũ Trọng Hồng [nguyên Thứ trưởng Bộ Thủy lợi] cho rằng Tô Lịch khó có hy vọng được hồi sinh. Ảnh NVCC. |
Tùy từng vùng có điều kiện địa lý, địa chất khác nhau nên quá trình xói mòn cũng để lại dấu vết đa dạng, tạo ra những khe theo hình ngoằn ngoèo. Ban đầu, cửa sông Tô Lịch ở phố Cầu Gỗ, chảy theo hướng bắc Hà Nội, sau lại chuyển sang phía tây, rồi qua phía đông huyện Từ Liêm, huyện Thanh Trì, quanh co gần 100 km, rồi mới chảy vào sông Nhuệ.
Từ xa xưa, con người chưa biết đắp đê, nên hàng năm vào mùa lũ, nước sông tràn vào vùng đất thấp hai bên bờ sông, đem theo phù sa nên tạo nên những cánh đồng phì nhiêu.
Thời gian hình thành không rõ từ năm nào, nhưng cũng phải cách đây 1.000 năm. Trong cuốn Lịch sử thuỷ lợi Việt Nam [chủ biên Phan Khánh], có ghi chép:
"Ở Thăng Long, nơi có nhiều ruộng quốc khổ của nhà vua, năm Nhâm Tý [1192], Lý Cao Tông cho đào sông Tô Lịch. Sông Tô Lịch từ Hồ Tây chạy qua các quận Ba Đình, Cầu Giấy, Đống Đa, Hoàng Mai trổ thẳng xuống Cống Xuyên. Thời nhà Lý, hồ Tây còn liền với sông Hồng. Sông Tô Lịch chảy qua một vùng đất màu mỡ nhất giữa đất Thăng Long, có tác dụng tưới nước Hồ Tây khi mùa khô, tiêu úng ra sông Nhuệ khi mùa mưa …”.
Vì sao sông bị "chết"?
- Ông có thể phân tích những yếu tố quan trọng nhất dẫn đến việc dòng chảy con sông bị mất và quá trình này diễn ra thế nào?
- Để phân tích được vì sao sông chết, ta phải quay lại câu chuyện sông Tô Lịch được sinh ra từ đâu. Như đã nói trên, sông là một nhánh của sông Hồng, vì địa hình kiến tạo nên hình thành con sông hình dáng như vậy.
Tuy nhiên, khi xưa hoạt động trị thủy của con người chưa phát triển nên bờ sông luôn thay đổi, khi thì bờ này bị lở, bờ kia bị bồi và ngược lại. Chính do quá trình đó nên cửa sông Tô Lịch cũng bị phù sa của sông bồi lấp.
Không có nước lũ của sông Hồng chảy vào nên nhiều đoạn sông bị chết, nước sông lúc này chủ yếu được cung cấp bởi mưa và nước thải sinh hoạt của con người.
Vì vậy, do điều kiện địa chất thay đổi và kiến tạo trái đất, đã tạo nên địa hình lòng dẫn cho dòng nước sông Hồng khi tràn vào để hình thành sông Tô Lịch. Và cũng chính do sự thay đổi bờ nên sông Hồng đã cắt nguồn nước vào sông Tô Lịch, dẫn đến "cái chết" của dòng sông này. Bây giờ, Tô Lịch thực chất chỉ là đường tiêu nước cho nội thành Hà Nội.
| Hai bên bờ sông được kè bằng bê tông, đặt khoảng gần 250 ống xả. Mỗi ngày sông tiếp nhận khoảng 150.000 m3 nước thải. Ảnh: Sơn Hà. |
- Dấu tích cho thấy sông Tô Lịch có đoạn bị lấp từ Cầu Gỗ đến Bưởi. Theo ông đây có phải một trong những nguyên nhân khiến dòng sông chết không?
- Theo tôi, việc đoạn sông bị lấp ảnh hưởng đến dòng chảy con sông nhưng không phải yếu tố quyết định. Nguyên nhân đầu tiên tạo nên lòng dẫn của Tô Lịch là cuộc vận động kiến tạo và quá trình phong hoá lâu dài. Còn dòng chảy của sông Tô Lịch lại chính do sông Hồng cung cấp. Việc "chết dần" của sông Tô Lịch chủ yếu do mất nguồn nước từ sông Hồng cung cấp.
- Việc Hà Nội đô thị hóa mạnh, dân cư tăng nhanh kèm theo áp lực về nước thải, rác thải có phải một nguyên nhân dẫn đến cái chết cho con sông này?
- Đúng là sự nóng lên của đô thị là tác nhân dẫn đến nhiều vấn đề môi trường, không chỉ riêng đối với sông Tô Lịch. Con sông hiện nay đang phải chịu hàng trăm nghìn m3 nước thải chưa qua xử lý chảy vào hàng ngày. Nhưng theo tôi, đây là một tác nhân chứ không phải nguyên nhân chủ yếu.
Nhớ lại vào tháng 11/2008, một trận mưa lịch sử khiến nước sông đầy ắp, trong vắt như xưa. Lúc đó, lượng bùn được làm loãng, chất ô nhiễm không còn đậm đặc, nước sông chảy cuồn cuộn, có cả cá bơi. Trận lụt đó làm con sông "sống trở lại" dù chỉ trong vài tuần lễ.
Có thể nói chỉ cần lấy lại được dòng chảy tự nhiên, tự khắc con sông sẽ được "hồi sinh", lấy lại được khả năng tự làm sạch. Nước thải làm con sông ô nhiễm nghiêm trọng, nhưng không có nghĩa nó trực tiếp làm con sông chết đi.
| Trong quá trình đô thị hóa, bồi lấp của sông Hồng, nhiều đoạn của sông Tô Lịch [màu đỏ] chạy dọc đường Thụy Khê rồi đổ ra sông Hồng bị chặn, lấp. Con sông bị mất dòng chảy và chỉ còn đoạn như ngày nay [màu xanh]. Đồ họa: Phượng Nguyễn |
Khó có thể coi Tô Lịch là sông
- Điều kiện địa lý, tự nhiên hiện tại của sông Tô Lịch khác gì so với trước kia?
- Thứ nhất, phải nhận định rõ rằng Tô Lịch hiện giờ không còn đủ các điều kiện để được coi là một con sông. Một con sông cần đáp ứng đủ 2 yếu tố là có động năng dòng chảy và có nguồn nước cấp thường xuyên.
Con sông phải có lòng dẫn tự nhiên, có bùn cát và hàng năm phải được cung cấp thêm. Điều này lúc ban đầu thì sông Tô Lịch đã có, nhưng sau khi cửa sông bị lấp, nhiều đoạn sông chết khiến con người phải đào ra, xây lại. Hiện, đoạn sông chảy song song với đường Láng là do con người tác động đến, và trở thành một đường thoát nước, mất đi tính tự nhiên.
Còn điều kiện về động năng dòng chảy của Tô Lịch cũng không còn. Đây là yếu tố chủ yếu ảnh hưởng đến quá trình diễn biến dòng sông. Nó cần có dòng nước mà trong đó có bùn cát với những quy luật hoạt động riêng để giữ được hình dạng của lòng dẫn. Rõ ràng sông Tô Lịch ngày nay không còn nữa. Bàn tay con người đã biến sông Tô Lịch thành một đường thoát nước cho nội thành Hà Nội.
| Nhiều công nghệ được áp dụng làm sạch sông Tô Lịch, nhưng chưa thực sự hiệu quả. Ảnh: Sơn Hà. |
- Những điều kiện địa lý, tự nhiên như vậy ảnh hưởng thế nào đến nỗ lực làm sạch, khơi thông dòng sông này?
- Dù khó chấp nhận, nhưng sự thật là không bao giờ sông Tô Lịch trở lại là một dòng sông tự nhiên như ban đầu của nó. Các điều kiện tự nhiên khách quan là thách thức lớn nhất cho các nhà khoa học muốn làm sống lại sông Tô Lịch giờ đây.
Sông Hồng hiện nay thường xuyên rơi vào tình trạng cạn kiệt, nhất là vào mùa khô. Đường dẫn nước từ sông Hồng vào giờ cũng bị lấp, đào lại đường dẫn là điều không tưởng, bơm nước thì quá tốn kém, không làm liên tục được.
Cùng với nhiều nhà khoa học, trước kia chúng tôi đã tính đến nhiều phương án để dẫn nước từ sông Hồng để làm sống lại sông Tô Lịch, nhưng đều không khả thi. Mặt khác, sông Hồng có những đặc tính tự nhiên hết sức phức tạp, việc trị thủy, tác động dòng chảy phải hết sức cân nhắc vì có thể để lại những tác động nguy hiểm khôn lường.
Chúng ta phải chấp nhận hiện trạng của con sông hiện nay chỉ là một đường thoát nước thải của thành phố, để con sông có dòng chảy, nước cuồn cuộn, trong xanh như trước là không thể thực hiện được.
Thí điểm công nghệ Nhật làm sông Tô Lịch giảm mùi hôi sau 3 ngày Dự án tài trợ thí điểm làm sạch một đoạn sông Tô Lịch và một góc Hồ Tây bằng công nghệ Nano - Bioreactor Nhật Bản bắt đầu sáng 16/5 tại Hà Nội.Ông Hoàng Xuân Hồng cho rằng bổ cập nước cho Tô Lịch bằng nước sông Hồng qua hồ Tây vừa giúp tạo dòng chảy, vừa làm sạch hồ do có lượng nước ra, vào thường xuyên.
| |
Việc tạo dòng chảy cho Tô Lịch, biến từ rãnh nước thải đen ngòm thành con sông trong xanh từ lâu đã làm đau đầu các sở, ngành Hà Nội và giới khoa học. Tuy nhiên, với việc con sông sắp loại bỏ hoàn toàn được nước thải, câu chuyện này trở nên khả thi hơn bao giờ hết.
Zing liên hệ với một số chuyên gia thủy lợi để có cái nhìn chi tiết hơn về các phương án, phương pháp bổ cập nước cho Tô Lịch.
Nếu kế hoạch không khả thi, đành chấp nhận Tô Lịch chỉ là đường thoát nước
Theo GS.TS Vũ Trọng Hồng, nguyên Thứ trưởng Bộ Thủy lợi, từ lâu Hà Nội gặp nhiều khó khăn đối mặt với bài toán làm sạch sông Tô Lịch khi mỗi ngày hàng trăm nghìn m3 nước thải đổ xuống. Bên cạnh đó, điều kiện địa chất, tự nhiên thay đổi rất nhiều do đô thị hóa khiến việc làm con sông sống lại càng khó khăn.
Nói về việc đưa con sông trở lại như trước, vị giáo sư nhấn mạnh 3 yếu tố. Thứ nhất là tách hoàn toàn được nước thải làm ô nhiễm; hai là tái tạo lại các điều kiện tự nhiên hoặc bán tự nhiên như bùn cát, hệ sinh vật dưới lòng sông. Thứ ba, quan trọng nhất, là tạo được dòng chảy ổn định, có tính bền vững.
| |
| Tô Lịch từ lâu được coi như dòng sông chết do ô nhiễm nặng và thường xuyên cạn nước. Ảnh: Việt Linh. |
"Cái khó nhất là tách nước thải, Hà Nội đã tháo gỡ được. Giờ bài toán bức thiết là tạo được dòng chảy cho con sông. Cái này chúng ta có mấy cách, mỗi cách có khó khăn, phức tạp riêng và sẽ không đơn giản", vị chuyên gia nhìn nhận.
Trong số những phương án được đưa ra, ông Trọng Hồng tâm đắc nhất với ý tưởng lấy nước từ sông Hồng qua hồ Tây rồi bổ cập cho Tô Lịch. Theo ông, phương án này đã được đề cập từ lâu và cũng là phương án khả dĩ nhất thời điểm hiện tại.
Song, nguyên Thứ trưởng Bộ Thủy lợi cũng lưu ý mực nước sông Hồng hiện nay đang khá thấp, đặc biệt vào mùa cạn. Vì vậy, ông cho rằng Hà Nội cần huy động các nhà khoa học, nghiên cứu kỹ tìm ra lưu lượng nước cần thiết để tạo dòng chảy cho sông.
"Phải bắt đầu tư việc đo đạc lại chế độ thủy văn của sông Hồng nhất là vào mùa cạn. Ta phải tìm xem sông Hồng có thể đáp ứng lượng nước cần thiết cho Tô Lịch không. Nếu không đủ, thì ta phải tính đến phương án khác", ông nói.
Sau đó, nếu đáp ứng các yêu cầu về lượng nước, Hà Nội tính đến chỉnh trị sông Tô Lịch thế nào, từ độ dốc, nạo vét khơi thông lòng sông, thu hồi đất 2 bên bờ, ngăn chặn tình trạng tái lấn chiếm. "Còn nếu kế hoạch này không khả thi, ta đành chấp nhận Tô Lịch chỉ còn là đường thoát nước cho Hà Nội", ông Vũ Trọng Hồng tiếc nuối nói.
"Cứu" sông Tô Lịch và giúp hồ Tây
Ông Hoàng Xuân Hồng, Trưởng ban Khoa học Công nghệ, Hội Đập lớn và phát triển nguồn nước Việt Nam, đồng tình với phương án cấp nước cho Tô Lịch từ sông Hồng thông qua hồ Tây. Ông cho rằng đây sẽ là mũi tên trúng 2 đích.
"Hồ Tây trước nay vẫn có tình trạng ô nhiễm vì không có nước ra, vào thường xuyên, trở thành hồ tù. Vì vậy, cấp nước cho hồ Tây rồi bổ cập cho Tô Lịch tức là vừa giúp Tô Lịch có dòng chảy vừa giúp cải tạo nước hồ Tây", ông Xuân Hồng nói.
| |
| Chuyên gia nhìn nhận việc tạo dòng chảy cho Tô Lịch sẽ có nhiều khó khăn. Ảnh: Việt Linh. |
Còn về phương án cấp nước cho Tô Lịch thông qua cống Liên Mạc, ông Xuân Hồng nhận định việc này sẽ khó khăn do cao trình của cống sẽ cao hơn mực nước sông Hồng đặc biệt là vào mùa cạn.
"Không có đường nước nối giữa cống Liên Mạc và đầu sông Tô Lịch. Đây lại là khu vực đô thị, đông dân cư nên mở được kênh dẫn nước sẽ càng khó. Tôi nghiêng về phương án lấy qua hồ Tây vì nó đã có sẵn đường dẫn nước tự nhiên rồi", vị chuyên gia chia sẻ.
Ông Xuân Hồng cũng thừa nhận do việc xuất hiện của nhiều công trình thủy điện và các nguyên nhân khác khiến mực nước sông Hồng đã thấp hơn trước rất nhiều. Hiện nay, mức nước này chỉ đủ đáp ứng cho nông nghiệp, còn để bổ cập cho Tô Lịch thì sẽ là một bài toán nan giải.
"Hà Nội cần tính toán, xây dựng trạm bơm nào, sử dụng thiết bị ra sao vừa đảm bảo hiệu quả lẫn kinh tế. Đây là dự án lớn, chắc chắn sẽ tốn kém, nhưng tôi tin sẽ làm được nếu có sự góp sức của các nhà khoa học và quyết tâm của chính quyền", ông nói.
Ông Nguyễn Văn Hùng, Giám đốc BQL dự án Cấp nước, thoát nước và môi trường Hà Nội, cho biết đơn vị đang phối hợp với các sở, ngành rà soát các phương án phù hợp.
Cách thứ nhất là bổ cập nước sông Hồng cho sông Tô Lịch qua Hồ Tây. Đơn vị sẽ xây dựng trạm bơm cố định đặt sát mép nước sông Hồng, đặt tuyến ống dẫn nước từ trạm bơm đi qua ngõ 464 Âu Cơ, đê sông Hồng dẫn vào mương tiêu cạnh Công viên nước Hồ Tây sau đó bổ cập cho Tô Lịch.
Cách thứ 2, bổ cập nước sông Hồng cho sông Tô Lịch qua cống Liên Mạc. Theo ông Hùng, phương án này đem lại nhiều lợi ích do hệ thống đã được quy hoạch sẵn một số đoạn tuyến nên tiết kiệm được thời gian, kinh phí đầu tư.
Tháng 5/2020, Hà Nội triển khai gói thầu gói thầu xây dựng hệ thống ống ngầm gom nước thải dọc sông Tô Lịch, thuộc dự án dự án Nhà máy xử lý nước thải Yên Xá. Dự án có phạm vi xây dựng trên 4.900 ha, với tổng chiều dài khoảng 52,6 km, trải rộng trên nhiều quận, huyện.
Dự án được kỳ vọng sẽ giải quyết dứt điểm nguồn gây ô nhiễm suốt hàng chục năm và giúp "hồi sinh" con sông này. Ban quản lý dự án cho biết các hạng mục chính của dự án cơ bản hoàn thành trong năm 2022.