Chính trong các hang động ở Thần Sa vào những năm 70 - 80 của thế kỉ XX các nhà khảo cổ học Việt Nam đã phát hiện được một loạt các di chỉ khảo cổ có niên đại từ trung kì đồ đá cũ đến sơ kì thời đại đồ đá mới, từ khoảng 30.000 năm đến 10.000 năm cách ngày nay, như: Phiêng Tung, Ngườm, Nà Ngùn, Thắm Choong, Hạ Sơn1, Hạ Sơn 2... Trong đó địa điểm quan trọng nhất là Mái đá Ngườm.
Mái đá Ngườm nằm trên sườn núi phía Bắc dãy núi Ngườm, thuộc xóm Kim Sơn. Đây là một mái đá khổng lồ, chiều rộng chừng 60m, chiều cao 30m, nằm ở độ cao khoảng 30m so với mặt sông Thần Sa chảy ngang trước mặt. Hố khai quật của di chỉ Ngườm cho thấy địa tầng có 4 tầng văn hoá khảo cổ. Những di vật đá đặc trưng của nền văn hoá Bắc Sơn, Hoà Bình, Sơn Vi nằm ở tầng 1, tầng 2, ở tầng 3 thuần các công cụ đặc trưng của Ngườm.
Và ở tầng văn hoá thứ 4, là hàng vạn công cụ đá kiểu Phiêng Tung. Ở Phiêng Tung và Ngườm, những công cụ mũi nhọn, công cụ nạo và kỹ thuật gia công lần thứ hai giống những công cụ và kỹ thuật điển hình của văn hoá Mút-xchi-ê, nền văn hoá tiêu biểu cho thời đại trung kì đồ đá cũ thế giới và gần gũi với nền văn hoá Trung kỳ đá cũ Ấn Độ Nevasien. Những phát hiện khảo cổ học ở nơi đây đã giúp các nhà khảo cổ học xác định được: Ở Thần Sa, ở Việt Nam có một nền văn hoá khảo cổ đá cũ - văn hoá Thần Sa. Chủ nhân của nền văn hoá Thần Sa là những người khôn ngoan...
Do có một ý nghĩa quan trọng về mặt khoa học, có một vị trí đặc biệt trong việc tìm hiểu về lịch sử tiến hoá của con người nguyên thuỷ trên đất Việt Nam nói riêng và cả vùng Đông Nam Á lục địa nói chung, khu di tích khảo cổ học Thần Sa được Nhà nước xếp hạng quốc gia năm 1982 và được Bộ văn hoá Thông tin đưa vào mục di tích đặc biệt của quốc gia.
Ngoài Khu di tích khảo cổ học Mái đá Ngườm, một địa điểm cũng gắn liền với tên gọi Thần Sa mà mọi người thường nhắc đến, đó là Thác Mưa Rơi, hay còn gọi là thác Nậm Rứt, theo cách gọi của người dân nơi đây. Gọi là thác mưa rơi có lẽ bởi chỉ khi nào có mưa, thì sau đó thác mới có nước. Những dòng nước trắng xóa đổ từ độ cao 20, 30 mét xuống dòng sông Thần Sa, bụi nước bay cả sang bên đường làm cho con người cảm thấy một không khí thật mát mẻ, hiền hòa của cảnh vật thiên nhiên hùng vỹ.
Vào mùa hè, thác Mưa Rơi được hiện ra như một nàng "Công chúa rừng xanh" hiện ra đôi ba ngày, rồi lại ẩn mình trong vách núi. Thác có nét đặc thù huyền ảo bởi sự đan xen của nhiều dòng thác lớn và vô số dòng thác nhỏ phun từ kẽ đá như vòi hoa sen phun nước xuống hoa lá đầy vẻ quyến rũ thanh bình, cùng với bầu không khí trong lành mát mẻ, càng tạo nên một vẻ đẹp hoang sơ của nàng sơn nữ với bản nhạc rừng chỉ có ở thác ...mưa rơi.
Thần Sa không chỉ có mái Đá ngườm, thác Mưa Rơi mà ngay cả những dòng suối nhỏ cũng đã hình thành những thác nước đẹp đến mê mẩn lòng người. Khi đến với khu vực thác 7 tầng tại xóm Trung Sơn, hay một tên gọi khác mà mọi ngươi thường nói là thác ông Tiên sẽ mang đến cho du khách một cái nhìn rất mới về một vùng đất nơi đây.
Được ví như thác bản dốc thu nhỏ, dòng nước đổ từ trên cao xuống, chảy qua 7 tầng đá ... Thác nước được ẩn mình dưới những tán cây, dòng nước mềm mại như dải lụa bạch, quấn quanh những thân cây cổ thụ hàng trăm năm tuổi, dày đặc những rêu phong và chằng chịt tầm gửi, tạo nên một bức tranh thủy mặc mê hoặc hồn người. Hùng vĩ, duyên dáng, cảm khái là những điều mà du khách cảm nhận được khi tới thăm thác 7 tầng. Sự nguyên sơ, vắng bóng người ở nơi đây chính đã tạo nên sự hấp dẫn và gọi mời.
Trải qua hành trình khám phá, thưởng ngoại những vẻ đẹp thiên nhiên trên mảnh đất này, khi đã có cảm giác mệt mỏi, muốn dừng chân thì những bản nhà sàn, những món ăn đặc trưng của người dân tộc tày nơi đây là một địa điểm không thể lý tưởng hơn dành cho du khách.
Chưa hình thành như những hình thức du lịch cộng đồng nhưng nơi đây cũng không khó cho mỗi chúng ta có thêm những trải nghiệm về sự bình dị, mộc mạc và cũng rất đỗi hiếu khách của con người nơi đây. Đến với những bản làng nơi đây, du khách sẽ được thưởng thức những món ăn mang đặc trưng của vùng đất nơi đây, có thể nói đến như món Cua Đá và Ốc hang, được chế biến khá cầu kỳ.
Với những tiềm năng trong du lịch là rất nhiều như vậy, tuy nhiên tất cả còn rất mới mẻ đối với những người thích khám phá, chưa thật sự được nhiều người biết đến, do đó đòi hỏi chính quyền địa phương cần có thêm nhiều giải pháp khai thác tiềm năng, lợi thế này của đại phương. Đồng thời kết hợp hài hòa giữa phát triển và bảo tồn bản sắc về vẻ đẹp của con người và thiên nhiên nơi đây.
Để có thêm những trải nghiệm về vẻ đẹp thiên nhiên và sự hiếu khách của người dân vùng cao. Thần Sa là một địa điểm hứa hẹn không thể bỏ qua trong cẩm nang của du khách khi đến với huyện Võ Nhai, đặc biệt là trong những ngày hè.
Đặc sắc Kỹ nghệ Ngườm
Một số nhà khảo cổ người Pháp tìm đến khu vực có nhiều núi đá cao, sông suối, thảm thực vật phong phú Thần Sa nghiên cứu từ những năm đầu của thế kỷ trước, phát hiện những đấu tích đầu tiên của người tiền sử sinh sống, cư trú trong một số hang động, mái đá.
Có lẽ, từ manh mối này, năm 1972, Viện Khảo cổ học Việt Nam và Trường Đại học Sư phạm Việt Bắc [nay là Đại học Sư phạm Thái Nguyên] tiến hành điều tra một số hang ở khu vực Thần Sa, Sảng Mộc, Thượng Nung thuộc huyện Võ Nhai, khai quật hai hang có tên là Miệng Hổ [hay còn gọi là hang Phiêng Tung] và Nà Khù. Kết quả khai quật hang Miệng Hổ đã mang đến sự chú ý lớn trong giới khảo cổ bởi tính chất mới lạ của các hiện vật so với văn hoá Hoà Bình, văn hoá Bắc Sơn.
Sau đó, vào những năm từ 1980 đến 1982, Viện Khảo cổ học Việt Nam, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam, Trường Đại học Văn hoá Hà Nội, Bảo tàng tỉnh Bắc Thái [nay là Thái Nguyên] đã khảo sát, điều tra và khai quật di chỉ Mái đá Ngườm [thôn Kim Sơn, xã Thần Sa], đặc biệt đợt khai quật năm 2017 bởi Viện Khảo cổ học Việt Nam và Trường Đại học Washington [Mỹ] đã thu được số lượng hiện vật đá rất phong phú về loại hình, thể hiện tính đa dạng và đặc sắc về kỹ thuật chế tác đá.
Mái đá Ngườm nằm trên sườn núi phía bắc dãy núi Ngườm, hình hàm ếch khổng lồ, phía trên vươn ra che mặt bằng ở dưới rộng khoảng 700 m2. Các nhà khảo cổ học cho rằng, người xưa chọn mái đá này làm nơi cư trú là để tránh lũ, tránh nắng, tránh mưa, phía dưới có sông [sông Thần Sa] thuận tiện cho sinh hoạt, tìm kiếm thức ăn, nguồn đá cuội dồi dào để chế tác ra công cụ. Theo người dân địa phương, dưới mái đá không bao giờ bị mưa ướt.
Các nhà khảo cổ Việt Nam và Mỹ khai quật Mái đá Ngườm năm 2017
PGS.TS Nguyễn Văn Tiến [Trường Đại học Văn hoá Hà Nội] tâm đắc: “Khai quật di chỉ Mái đá Ngườm đã tìm thấy nhiều công cụ đá rất đặc biệt mà gần như ở Việt Nam không đâu có, đó là công cụ mài tước của người nguyên thuỷ, hay nói cách khác là đá cuội được tu chỉnh, chế tác làm công cụ, các nhà nghiên cứu gọi là Kỹ nghệ Ngườm”.
Giám đốc Bảo tàng tỉnh Thái Nguyên Bùi Huy Toàn là người tâm huyết bảo tồn di sản văn hóa, kết nối nhiều nhà khảo cổ học, sử học đến địa phương khảo sát, khai quật nhiều di chỉ khảo cổ chia sẻ: “Tổng hợp kết quả khai quật, nghiên cứu của nhiều nhà khảo cổ, sử học cho thấy Mái đá Ngườm có ba tầng văn hoá phát triển liên tục, không có ngăn cách bởi tầng vô sinh. Cụ thể, tầng văn hoá thứ nhất [tầng dưới cùng] xuất hiện các công cụ mảnh tước, phiến tước, công cụ cuội có vết ghè rìa lưỡi. Lớp dăm đá vôi phủ phía trên cho thấy sự biến đối khí hậu và thành phần động vật. Tầng văn hoá thứ hai xuất hiện phổ biến hạch cuội dạng ghè một chiều, nhiều mảnh tước nhỏ, xương động vật bán hoá thạch, trong đó có một hàm dưới Pongo [đười ươi], nhiều nhuyễn thể, chủ yếu là ốc núi, ốc suối”.
“Tầng văn hoá thứ ba có ít công cụ mảnh tước, bao gồm công cụ mảnh tước nhỏ, phiến tước, có công cụ mũi nhọn. Các công cụ đã khá tu chỉnh, sắc cạnh, nhỏ gọn, đẹp, xương răng động vật không nhiều và chưa hoá thạch, có rất nhiều vỏ ốc. Kết quả phân tích, nghiên cứu của các nhà khảo cổ học khai quật năm 2017 cho thấy, các tầng văn hoá có niên đại từ 41.000 năm đến 23.000 năm cách ngày nay. Điều đó minh chứng cho sự sinh sống, phát triển của người tiền sử ở nơi đây trong thời kỳ rất dài và còn ẩn chứa nhiều bí ẩn mà các nhà khoa học vẫn đang khám phá”, ông Toàn chia sẻ thêm.
Năm 2015, Viện Khảo cổ học và Bảo tàng tỉnh Thái Nguyên tiến hành khai quật di chỉ khảo cổ học hang Ốc [xã Bình Long, huyện Võ Nhai] cách Mái đá Ngườm không xa. Hang Ốc nằm ở lưng chừng núi đá vôi, hang cao hơn thung lũng phía dưới khoảng 15m, cửa hang rộng 14m, lòng hàng sâu 45m, diện tích khoảng 1000 m2, trên bề mặt phủ rất nhiều vỏ ốc suối, sông Rong chảy ở phía trước.
TS Nguyễn Trường Đông, Viện Khảo cổ học Việt Nam cho biết: Kết quả khai quật cho thấy hang Ốc chỉ có một tầng văn hoá duy nhất có cấu tạo đồng nhất từ dưới lên trên, bao gồm vỏ nhuyễn thể ken dày đặc. Về mặt di tích, hang Ốc có số lượng lớn vỏ nhuyễn thể, bao gồm vỏ ốc núi, ốc suối, vỏ trai, xương răng động vật. Di vật đá được tìm thấy bao gồm nhiều loại hình công cụ khác nhau, mang các chức năng khác nhau như chặt, nạo, đập, nghiền, mài...Di vật tiêu biểu là dấu Bắc Sơn và rìu mài lưỡi, cho thấy đây là di chỉ thuộc văn hoá Bắc Sơn, niên đại cách ngày nay khoảng sáu- bảy nghìn năm. Kết quả phát hiện mới quan trọng từ những di vật khai quật tại di chỉ hang Ốc ẩn chứa thông điệp của người tiền sử.
Mái đá Ngườm - di chỉ con người thời đại Đá cũ, được xếp hạng di tích lịch sử quốc gia năm 1982 và hang Ốc - di chỉ con người thời đại Đá mới sơ kỳ, được xếp hạng di tích lịch sử quốc gia năm 2017. Đây là hai di chỉ quan trọng nhất trong hàng chục di chỉ khảo cổ học Thần Sa.
Để di chỉ, hiện vật “biết nói”
Thăm dò, nghiên cứu, khai quật khảo cổ học di chỉ Mái đá Ngườm, hang Ốc và nhiều hang động khác ở khu vực Thần Sa có ý nghĩa quan trọng, cung cấp những nhận thức mới về sự phát triển liên tục của văn hoá tiền sử ở Thái Nguyên và Việt Nam, thu hút sự chú ý của nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài nước.
Vấn đề đặt ra là các di chỉ khảo cổ, di vật của người tiền sử cần được bảo tồn. “Các di sản khảo cổ người tiền sử không tái tạo, mỗi khi mất đi là không bao giờ trở lại. Do vậy trong khai quật, bảo tồn, phát huy, nguyên tắc tối cao là phải tôn trọng tính nguyên bản, chân xác, khách quan của sử liệu nên phải bảo vệ tính vẹn nguyên của di sản” - PGS.TS Nguyễn Khắc Sử, Hội Khảo cổ học Việt Nam khẳng định.
Góp phầm cho di sản từng bước “tỏa sáng”, đến với công chúng, nửa cuối tháng 5- 2019, Bảo tàng tỉnh Thái Nguyên tổ chức triển lãm trưng bày di vật, ảnh, tư liệu với chủ đề “Những phát hiện mới về khảo cổ học thời tiền sử ở tỉnh Thái Nguyên” tại Không gian Văn hoá trà Tân Cương [TP Thái Nguyên] và hội thảo “Những phát hiện mới khảo cổ học thời tiền sử tại Thái Nguyên và kinh nghiệm trong việc phát huy giá trị hiện vật khảo cổ học tại bảo tàng” nhận được sự hoan nghênh của nhiều nhà khảo cổ học, lịch sử, hoạt động văn hoá, bảo tàng, công chúng.
Tại hội thảo, nhiều nhà khảo cổ học, nghiên cứu lịch sử, nhà quản lý, văn hoá cho rằng, những di chỉ khảo cổ học ở khu vực Thần Sa hoàn toàn xứng tầm để được công nhận là di tích lịch sử quốc gia đặc biệt chứ không chỉ là di tích quốc gia như hiện nay.
Dù có giá trị, nhưng di chỉ khảo cổ học thời tiền sử ở Thái Nguyên, di vật của người xưa vốn “câm lặng”, không tự “tỏa sáng” chuyển tải thông điệp của quá khứ đến công chúng được khi chưa có sự quan tâm thỏa đáng của các cấp có thẩm quyền, cơ quan chức năng, hợp tác chặt chẽ của những người có chuyên môn, nỗ lực của những người quản lý và hoạt động về văn hóa, du lịch.
Do không có mặt bằng, phần trưng bày di vật khảo cổ học Thần Sa rất khiêm tốn
Nguyên Phó Chủ tịch UBND tỉnh Thái Nguyên Trịnh Thị Cúc, người tâm huyết với sự nghiệp văn hoá, khảo cổ, trần tình: “Bản thân rất trăn trở với tình trạng gìn giữ, bảo quản, quản lý, phát huy giá trị các di vật, di tích khảo cổ học của tỉnh hiện nay. Bảo tàng tỉnh vốn chật hẹp, thực chất chỉ là nơi cất giữ di vật khảo cổ một cách thô sơ nên rất khó bảo tồn được lâu dài thì nói đến việc trưng bày, giới thiệu phục vụ công chúng. Đáng lo, tỉnh có chủ trương sử dụng mặt bằng Bảo tàng tỉnh vào việc khác, Bảo tàng phải chuyển đến vị trí mới, nhà cửa chật hẹp thì không biết các di vật khảo cổ tiền sử nói riêng, hàng nghìn hiện hiện vật khác sẽ được bảo quản, quản lý, phát huy như thế nào”.
Bảo tàng tỉnh Thái Nguyên hiện đang lưu giữ hàng nghìn di vật khảo cổ, nhưng tại phòng trưng bày chuyên đề “Di sản văn hóa Thần Sa và Tiềm năng thiên nhiên Thái Nguyên”, phần trưng bày về di chỉ khảo cổ Thần Sa khiêm tốn ở một góc nhỏ vì không có không gian. Mặt khác, phòng trưng bày chuyên đề này luôn khóa cửa im ỉm, vì nhiều nguyên nhân mà không có khách than quan.
Mái đá Ngườm là di chỉ rất quan trọng của khu di tích khảo cổ học Thần Sa, nhưng từ trụ sở xã Thần Xa vào di chỉ dài 1,8 km vẫn là đường đất, đi lại còn nhiều khó khăn. Đến nay, khu vực di chỉ Mái đá Ngườm gần như chưa được đầu tư để bảo quản, gìn giữ nguyên vẹn lâu dài, thông tin về di chỉ rất sơ sài, đến thăm mà du khách hiểu lơ mơ.
“Hướng dẫn viên” di chỉ Mái đá Ngườm là một người đã 74 tuổi, nhiều năm làm hướng dẫn viên mà chỉ được tập huấn vài ba ngày; Ban Quản lý di tích xã Thần Sa là đại diện chính quyền địa phương, trưởng công an, quân sự, cán bộ văn hóa xã. Có thời điểm, cơ quan chức năng còn cho khai thác khoáng sản tại sông Thần Sa bên dưới di chỉ Mái đá Ngườm, ảnh hưởng đến di chỉ. Biển chỉ dẫn đến các di chỉ khảo cổ học khu vực Thần Sa từ TP Thái Nguyên rất thiếu, vài vị trí có biển chỉ dẫn thì lại quá nhỏ, chữ mờ nhạt.
Thái Nguyên vinh dự có những di chỉ khảo cổ học thời tiền sử quý giá, có di chỉ gần như có một không hai ở nước ta. Giải pháp nào để bảo tồn, làm cho di sản này tỏa sáng phục vụ nghiên cứu, tham quan, là sản phẩm du lịch độc đáo, có sức hút đối với du khách, trở thành sức mạnh vật chất để góp phần phát triển kinh tế, xã hội là vấn đề mà các cơ quan chức năng cần quan tâm.
Bảo tồn, phát huy giá trị di chỉ khảo cổ
THÉ BÌNH