- Đến Tết này nó mới được mười tám anh à! Em nói để em đi trước, nó ở nhà, thủng thẳng để chú Năm em thu xếp rồi hãy đi, mà nó không chịu.
Anh cán bộ nhìn hai bộ mặt bầu bầu cùng một khuôn có hai cái chót mũi hơi hớt lên của chị em Việt, rồi cười:
- Dạ không.
- Ba má em chết rồi. - Chị Chiến nói thêm cho rõ.
Anh cán bộ đã cầm viết rồi lại đặt xuống. Từ dưới sân, chú Năm bước lên. Chú nheo mắt nhìn chị em Việt, rồi nói với anh cán bộ.
- Tôi xin có một câu với đồng chí huyện đội. Hai đứa cháu tôi nó một lòng theo Đảng như vậy, tôi cũng mừng. Vậy xin trên cứ ghi tên cho cả hai. Việc lớn ta tính theo việc lớn, còn việc thỏn mỏn trong nhà tôi thu xếp khắc xong.
Đêm ấy thanh niên ghi tên tòng quân đông lắm.
Cũng ngay đêm ấy, về tới nhà, trước khi ngủ, chị Chiến từ trong buồng nói với ra với Việt:
- Chú Năm nói mày với tao đi kỳ này là ra chân trời mặt biển, xa nhà thì ráng học chúng học bạn, thù cha mẹ chưa trả mà bỏ về là chú chặt đầu.
- Chị có bị chặt đầu thì chặt chớ chừng nào tôi mới bị.
- Tao đã thưa với chú Năm rồi. Đã làm thân con gái ra đi thì tao chỉ có một câu: Nếu giặc còn thì tao mất, vậy à!
Chà, chị Chiến bữa nay nói in như má vậy! Cũng ở trong buồng mà nói với ra, cũng nằm với thằng Út em, ở trên cái giường đó. Việt nói:
- Chị biết vậy sao hồi nãy chị ngăn tôi? Người ta mười tám rồi mà nói chưa...
Nhà day cửa ra sông, trong đêm vui náo nức này, đom đóm từ ngoài rặng bần cũng kéo vào đầy nhà. Chúng bay chớp chớp như dò trên nóc rồi sà xuống trước mặt Việt. Chị Chiến cũng không ngủ được. Sắp tới đây biết bao nhiêu chuyện phải lo, ngay bây giờ cũng bao nhiêu chuyện phải nhớ. Cả chị cả em cùng nhớ đến má. Hình như má cũng đã về đâu đây. Má biến theo ánh đom đóm trên nóc nhà hay đang ngồi dựa vào mấy thúng lúa mà cầm nón quạt? Đêm nay, dễ gì má vắng mặt, má cũng phải về dòm ngó coi chị em Việt tính toán việc nhà làm sao chớ?
- Sắp đi tới nơi mà còn bắt viết thư.
- Thôi tao viết.
Chị Hai là con nuôi của má. Cha mẹ chị cũng vì một tay thằng Tây mà chết. Hồi ba dắt về trao cho má, chị mới chín tuổi, ốm nhom, một mảng tóc bị bom xăng làm cháy còn xém như đuôi bò. Chị lớn tuổi hơn chị Chiến nên má đặt chị là thứ hai. Sống với gia đình được mấy năm thì một người chú bà con của chị xuống xin chị về dưới biển. Rồi chị lớn lên, lấy chồng, công tác luôn dưới đó. Sau này, mỗi năm đôi ba lần, chị lại vượt cánh đồng mấy chục cây số, lội qua mấy chục đồn bót giặc về thăm má, thăm em. Trừ mắc công tác thì thôi, còn thì trời sập chị cũng về, cứ một mình một nón mà đi. Có bữa về, dầm mưa trắng hết mặt mũi, chơi với em được một buổi chiều, ăn bữa cơm, ngủ với má một đêm, hừng đông lại tất tưởi đi sớm.
- Bây giờ chị Hai ở xa. Chị em mình đi thì thằng Út sang ở với chú Năm, chú nuôi. Còn cái nhà này ba má làm ra đó thì cho các anh ở xã mượn mở trường học. Chú Năm nói có con nít học ê a có gì nó quét dọn cho. Thằng Út cũng học ở đây. Mày chịu không?
Việt chụp một con đom đóm úp trong lòng tay:
- Sao không chịu?
- Giường ván cũng cho xã mượn làm ghế học, nghen?
- Hồi đó má dặn chị làm sao, giờ chị cứ làm y vậy, tôi chịu hết.
- Má dặn tao hồi nào? Giờ còn có tao với mày thôi. Nếu đồng ý thì nồi, ly, chén, đĩa, cuốc, vá, đèn soi với nơm để gởi chú Năm. Chừng nào chị Hai ở dưới biển về làm giỗ má, chị có muốn lấy gì thì chị chở về dưới, nghen?
- Tôi nói chị tính sao cứ tính mà...
Chị Chiến cựa mình, làm như chị nghĩ ngợi lung lắm. Phải chị thở dài rồi kêu thằng Út dậy đi đái nữa thì giống hệt như má vậy. Chị lại nói, lần này không gọi Việt bằng mày, mà bằng em và xưng chị:
- Còn năm công ruộng hồi trước mấy chú cấp cho ba má, giờ mình đi mình trao lại chi bộ đặng chia cho cô bác khác mần, nghen? Hai công mía thì chừng nào tới mùa, nhờ chú Năm đốn, để dành đó làm đám giỗ ba má. Em cũng ừ nghen?
- Ừ!
- Còn bàn thờ má em tính gởi đâu? Gởi sang chú Năm cho thằng Út nó coi chừng hay là để chị Hai về đem đi?
Việt khẽ ngóc đầu lên dòm bàn thờ. Từ nãy giờ đang mải với ý nghĩ má đã về nghe chị hỏi, Việt lại tin má đã về ngồi đâu đó thật. Việt nói:
- Mình đi đâu thì má đi theo đó chớ lo gì mà lo?
- Vậy thì ba má không theo con thì theo ai, nhưng mà cũng phải tính cho đâu ra đó chớ. Đem bàn thờ sang gởi chú Năm, em có ừ không?
- Ừ!... Mà hồi đó má dặn chị vậy hả?
- Má có biết má chết đâu mà dặn.
Việt sải chân ra giường:
- Vậy mà nói nghe in như má vậy.
Chị Chiến hứ một cái “cóc” rồi trở mình. May mà chị không bẻ tay rồi đập vào bắp vế than mỏi.
Chị nói:
- Tao cũng lựa ý nếu má còn sống chắc má tính vậy, nên tao cũng tính vậy.
Đúng rồi, hèn chi chị nói nghe thiệt gọn. Vậy mà hồi nãy còn giành đi với mình. Việt nghĩ vậy, rồi ngủ quên lúc nào không biết.
Sáng hôm sau, nghe chị Chiến nói, chú Năm cứ ngồi y trên ván nhìn hai cháu thiệt lâu. Một lát, chú nói:
- Khôn! Việc nhà nó thu được gọn thì việc nước nó mở được rộng, gọn bề gia thế, đặng bề nước non. Con nít chúng bây kỳ đánh giặc này khôn hơn chú hồi trước. - Chú cười, đưa mấy ngón tay cứng còng chùi mắt. - Đây rồi tao giao cuốn sổ gia đình cho chị em bây. Gọi là giao vậy chớ đưa cho bây rồi bây lội đùng đùng qua sông là hư hết. Gọi vậy chớ tao vẫn giữ, tao sẽ ghi cho hai đứa bây từng ngày.
Trong lúc chị Chiến xuống bếp nấu cơm, Việt đi câu ít con cá về làm bữa cúng má trước khi dời bàn thờ sang nhà chú, còn một mình ở nhà trên, chú Năm lại cất tiếng hò. Không phải giọng hò trong trẻo trong đêm bay ra hai bên bờ sông, rồi dội lại trên cái ghe heo chèo mướn của chú. Câu hò nổi lên giữa ban ngày, bắt đầu cất lên như một hiệu lệnh dưới ánh nắng chói chang, rồi kéo dài, từng tiếng một vỡ ra, nhắn nhủ, tha thiết, cuối cùng ngắt lại như một lời thề dữ dội.
Cúng mẹ và cơm nước xong, mấy chị em, chú cháu thu xếp đồ đạc dời nhà. Chị Chiến ra đằng giữa sân, kéo cái khăn trên cổ xuống, cũng xắn tay áo để lộ hai bắp tay tròn vo sạm đỏ màu cháy nắng, rồi dùng cả thân người to và chắc nịch của mình nhấc bổng một đầu bàn thờ má lên. Việt ghé vào một đầu. Nào, đưa má sang ở tạm bên nhà chú, chúng con đi đánh giặc trả thù cho ba má, đến chừng nước nhà độc lập con lại đưa má về. Việt khiêng trước. Chị Chiến khiêng bịch bịch phía sau. Nghe tiếng chân chị, Việt thấy thương chị lạ. Lần đầu tiên Việt mới thấy lòng mình rõ như thế. Còn mối thù thằng Mĩ thì có thể sờ thấy được, vì nó đang đè nặng ở trên vai.
Hai chị em khiêng má băng tắt qua dãy đất cày trước cửa, men theo chân vườn thoảng mùi hoa cam, con đường hồi trước má vẫn đi để lội hết đồng này sang bưng khác.
[Lược phần cuối: Trình cùng tiểu đội đi suốt ba ngày mới tìm được Việt trong một lùm cây rậm và suýt nữa thì bị ăn đạn của “cậu Tư”, bởi dù đã kiệt sức không bò đi được nữa nhưng một ngón tay Việt vẫn đang đặt ở cò súng, đạn đã lên nòng và anh tưởng là quân địch tới. Nếu Trình không lên tiếng ngay, có lẽ Việt đã nổ súng...
Việt được đưa về điều trị tại một bệnh viện dã chiến, sức khỏe dần hồi phục. Anh Tánh dục Việt viết thư cho chị Chiến kể chiến công của mình. Việt nhớ chị Chiến, muốn viết thư nhưng không biết viết sao. Việt cũng không muốn kể chiến công của mình vì tự thấy chưa thấm gì với thành tích của đơn vị và những ước mong của má.]
Tác giả
1. Tiểu sử
- Nguyễn Thi [1928 – 1968] tên thật là Nguyễn Hoàng Ca, ông sinh ra tại Hải Hậu – Nam Định.
- Ông xuất thân trong một gia đình nghèo, cha mất sớm, mẹ đi bước nữa nên vất vả, tủi nhục từ nhỏ.
- Năm 1945, ông tham gia cách mạng và gia nhập lực lượng vũ trang.
- Năm 1954: Ông tập kết ra Bắc và công tác ở tạp chí Văn Nghệ Quân đội
- Năm 1962: Trở lại chiến trường miền Nam.
- Năm 1968: Hi sinh ở mặt trận Sài Gòn.
2. Sự nghiệp văn học
- Tác phẩm chính
Nguyễn Thi sáng tác trên nhiều thể loại như thơ, truyện, kí, tiểu thuyết,... Và ông để lại các tác phẩm tiêu biểu như: Hương đồng nội [1950], Truyện và ký [1978],...
- Phong cách nghệ thuật
Phong cách nghệ thuật: năng lực phân tích tâm lý nhân vật sắc sảo, văn phong vừa đằm thắm chất trữ tình vừa giàu chất hiện thực; có khả năng tạo nên những nhân vật có cá tính mạnh mẽ, mang đậm tính cách Nam Bộ.
3. Vị trí và tầm ảnh hưởng
- Ông là nhà văn – chiến sĩ gắn bó hết mình với văn chương và cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại của nhân dân ta.
- Ông là nhà văn miền Bắc nhưng được mệnh danh là nhà văn của người nông dân Nam Bộ trong kháng chiến chống Mỹ.
Tác phẩm
1. Tóm tắt
Truyện xoay quanh nhân vật Việt – anh lính trẻ đã chiến đấu dũng cảm, bị thương, bị lạc đồng đội và nằm lại giữa chiến trường. Trong cơn mê man, anh hồi tưởng lại những kí ức tươi đẹp về gia đình và đồng đội. Việt và Chiến sinh ra trong một gia đình nông dân Nam Bộ có truyền thống yêu nước và mối thù sâu sắc với giặc Mỹ. Khi lớn lên, hai chị em giành nhau đi tòng quân, không ai chịu nhường ai nên nhờ chú Năm phân xử. Cuối cùng cả hai cùng nhau tham gia chiến trường. Trước khi lên đường hai chị em đã lo toan chu đáo việc nhà cửa, rộng vườn. Chị Chiến đã trở thành một cô thiếu nữ ra dáng và đầy chín chắn “giống hệt như má”... Việt càng nhớ má, càng thương chị nhiều hơn lại càng thấy rõ mối thù đè nặng trên vai. Những kí ức miên man sống lại trong tâm trí Việt cho đến khi đồng đội tìm thấy anh. Dù kiệt sức không bò đi được nhưng một ngón tay còn cử động của Việt vẫn đặt ở cò súng và đạn đã lên nòng. Việt được đưa về bệnh viện dã chiến để phục hồi sức khỏe.
2. Tìm hiểu chung
- Xuất xứ và hoàn cảnh ra đời
- Viết năm 1966 giữa những tháng ngày ác liệt của chiến tranh chống Mỹ.
- Sau in trong tập Truyện và kí [1978].
- Bố cục
- Phần 1 [từ đầu đến "bắt đầu xung phong"]: Việt bị thương ở chiến trường, ngất đi tỉnh lại nhiều lần.
- Phần 2 [còn lại]: Kí ức của Việt về câu chuyện hai chị em tranh nhau đi tòng quân.
3. Tìm hiểu chi tiết
Tìm hiểu theo các nhân vật trong truyện
- Nhân vật Việt và Chiến
* Những nét tính cách giống nhau
- Hai chị em đều rất trẻ: nên tính tình ngây thơ, hồn nhiên và dễ thương
+ Giành nhau chuyện bắt ếch, đánh tàu giặc, giành nhau đi tòng quân.
+ Hay cãi nhau.
- Cùng sinh trưởng trong một gia đình, cùng hoàn cảnh số phận nên có tâm lý, tính cách giống nhau.
+ Cùng ước nguyện được cầm súng đánh giặc để trả thù cho ba má.
+ Giành nhau đi tòng quân.
+ Cùng ý nghĩ khi khiêng bàn thờ sang gửi nhà chú Năm để chị em đi đánh giặc.
→ Cả hai đều giống nhau ở tấm lòng thương yêu cha mẹ, lòng căm thù giặc sâu sắc. Tình cảm nung nấu, hun đúc thành ý chí sắt đá, thành lòng quyết tâm cao.
- Dù còn nhỏ tuổi nhưng hành động của họ thật đáng khâm phục:
+ Hai chị em bắn được tàu chiến của giặc trên sông Đinh Thủy.
+ Khi đi chiến đấu, Chiến là tiểu đội trưởng gương mẫu, Việt phá được xe tăng của địch.
+ Dù bị thương và hôn mê, nhưng Việt vẫn để tay lên cò súng, sẵn sàng chiến đấu.
→ Họ đều là những chiến sĩ dũng cảm, gan góc, lập được nhiều chiến công.
* Những nét tính cách khác nhau
- Chiến
+ Chiến có cái gan góc, kiên đinh của người phụ nữ:
Ngồi đánh vần cuốn sổ gia đình từ trưa đến tối.
Kiên quyết giành em đi tòng quân.
Chiến nói với em: Như một lời thề “Nếu giặc còn thì tao mất, vậy à!”
→Ngoài khát vọng, mục đích, quyết tâm kiên cường chiến đấu, hành động này còn biểu hiện tấm lòng người chị thương em.
+ Đảm đang tháo vát: sắp xếp chuyện gia đình trước khi hai chị em đi tòng quân.
+ Nét tính cách riêng của người con gái mới lớn hồn nhiên, dễ thương: thích soi gương.
- Việt
+ Tính cách hiếu động: thích bắt ếch, bắn chim, câu cá
+Tính cách hiếu thắng: đã giành với chị cái gì thì giành cho bằng được.
+ Hồn nhiên vô tư: Tranh chị đi tòng quân, chuyện trong gia đình thì phó mặc cho chị. Trong đêm trước lúc lên đường, Chiến đang bàn tính thì Việt ậm ừ một lúc đã ngáy khò khò.
+ Tính cách trẻ con:
Đi bộ đội còn dắt thêm cái ná thun trong người.
Đi đánh giặc không sợ giặc, không sợ chết, chỉ sợ ma.
Muốn giữ kín chị không cho đồng đội biết vì sợ mất chị.
- Nhân vật chú Năm
* Chú Năm là kết tinh của truyền thống anh hùng bất khuất đánh giặc, cứu nước
- Trong bả vai chú còn đầu đàn của khói lửa những ngày chống Pháp.
- Chú hay hò, tiếng hò của chú như một hiệu lệnh, một lời thề, một lời nhắn nhủ.
- Chú giữ gìn cuốn sổ gia đình như một bảo vật.
* Chú Năm là người trọng đạo nghĩa, mang tính cách Nam Bộ rõ nét
- Thể hiện tình yêu nước và trọng đạo lý trong lời nhắn nhủ Chiến và Việt: “Chuyến này ra đi chân trời, mặt biển, phải học chúng học bạn, đứa nào mà trốn về là tao chặt đầu”
- Sẵn sàng cáng đáng công việc gia đình để hai chị em Chiến yên tâm tòng quân.
- Chú khen Chiến: “Việc nhà nó thu được gọn thì việc nước nó mở được rộng, gọn bề gia thất, đặng bề nước non”. Lời khen mang âm vang của đạo lý cha ông.
→ Dù chỉ được phác họa vài nét nhưng nhân vật chú Năm hiện lên sống động, có linh hồn: Một tâm hồn trung nghĩa, phóng khoáng, chuộng đạo lý, có cá tính riêng và đặc biệt là ở chú kết tinh truyền thống anh hùng đẹp đẽ của gia đình, dân tộc.
- Nhân vật người mẹ
* Hình ảnh người mẹ anh hùng
- Khi chồng bị sát hại đã gan dạ, cứng rắn cầm rổ đi đòi đầu chồng.
- Trước sự hà hiếp của bọn lính giặc, má Việt vẫn hiện lên vững chãi, kiên trung.
- Làm lụng vất vả nhưng vẫn nuôi giấu cán bộ cách mạng và tham gia biểu tình.
- Một lần chiến đấu bị trúng đạn nhưng vẫn thản nhiên nằm xuống như một chiến sĩ dũng cảm.
* Hình ảnh người mẹ đảm đang, tháo vát
- Đảm đang chăm lo gia đình để chồng yên tâm công tác. Khi chồng mất càng vất vả, lam lũ hơn: “Má ra đi từ khi sáng sớm đến tối mịt mới về nhà mang theo một thúng thóc”.
- Vất vả, lam lũ nhưng không hề than vãn mà tận tụy, chịu thương, chịu khó.
→ Má Việt là một người mẹ đau khổ của đất nước đau thương vì chiến tranh. Nhưng bà lại có những phẩm chất vô cùng tốt đẹp và đáng quý, nổi bật là yêu chồng, thương con, đảm đang tháo vát, bất khuất kiên cường trước tội ác của quân thù. Người mẹ ấy góp phần làm tỏa sáng vẻ đẹp của một gia đình giàu truyền thống anh hùng.
- Giá trị nội dung
- Truyện kể về những đứa con trong một gia đình nông dân Nam Bộ có truyền thống yêu nước, căm thù giặc và khao khát chiến đấu, son sắt với Cách mạng.
- Sự gắn bó sâu nặng giữa tình cảm gia đình với tình yêu nước, giữa truyền thống gia đình với truyền thống dân tộc đã làm nên sức mạnh tinh thần to lớn của con người Việt Nam trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước.
- Giá trị nghệ thuật
- Mang đậm chất sử thi: [đề tài, nhân vật, ngôn ngữ, các chi tiết] cuốn sổ, lòng căm thù giặc, thuỷ chung son sắt với quê hương,…
- Ngôn ngữ mộc mạc, tự nhiên, giàu hình ảnh và đậm chất Nam Bộ
- Nghệ thuật khắc họa tính cách nhân vật sinh động, khách quan.
- Nghệ thuật kể truyện theo mạch hồi tưởng của nhân vật Việt tạo sự tự nhiên, không bị phụ thuộc vào yếu tố thời gian.