Sáng 6/11, tuyến tàu điện Cát Linh - Hà Đông bắt đầu vận hành thương mại, sau 10 năm xây dựng đã thu hút sự chú ý của người dân. Đây là tổ hợp đường sắt đô thị đầu tiên của Hà Nội cũng như của cả nước nhưng với người Hà Nội xưa, xe điện không hề xa lạ. Nó không chỉ vận hành mang ý nghĩa thương mại, mà sau này đã trở thành biểu trưng cho Hà Nội, đi vào thơ ca, nhạc hoạ và cả quảng bá về một Hà Nội hiện đại, nhộn nhịp. Rất nhiều người đến thăm Hà Nội thời bấy giờ chỉ để một lần cảm nhận cảm giác được đi xe điện, nghe "tiếng leng keng tàu sớm khuya" ra sao...
Vậy tàu điện Hà Nội có từ bao giờ?
Tàu điện Hà Nội đã có từ thời Pháp thuộc, cách đây 121 năm.
Tháng 5/1890, Công ty Điện địa Đông Dương xin phép chính quyền thành lập một cơ sở khai thác giao thông bằng tàu điện gọi là "Nhà máy xe điện" thuộc vào Công ty này [tên Pháp là Usine de la Société des tramways électriques de L' Indochine]. Nhà máy đó đặt ở đầu làng Thuỵ Khuê nên dân Hà Nội ngày ấy gọi là "Nhà máy tàu điện Thuỵ Khuê".
![Tàu điện Hà Nội có từ bao giờ?
- Ảnh 1.][////i0.wp.com/giadinh.mediacdn.vn/thumb_w/640/296230595582509056/2021/11/7/tau-dien-xua3-16362447387191329915935.jpg]
Ngày 13 tháng 9 năm 1900, tàu chạy thử tuyến đường đầu tiên Bờ Hồ - Thuỵ Khuê. Chợ Đồng Xuân đông hẳn lên và suốt ngày nhộn nhịp. "Nhà tàu" hái ra tiền, thu bộn lợi.
Do vậy sang năm 1901 có thêm đường Bờ Hồ - Thái Hà ấp, khánh thành ngày 10/11/1901. Lúc đó đường tàu chạy dọc Hàng Bông sang Cửa Nam, theo đường Sinh Từ [nay là Nguyễn Khuyến] rẽ sang trước mặt Văn Miếu rồi ra đường Hàng Bột [nay là Tôn Đức Thắng].
2 năm sau, người ta bỏ đoạn Cửa Nam – Sinh Từ - Văn Miếu mà cho tàu chạy theo phố Hàng Đẫy [nay là Nguyễn Thái Học] tới lưng Văn Miếu thì rẽ sang Hàng Bột [phố Tôn Đức Thắng ngày nay].
Năm 1906, tuyến đường xe điện Bờ Hồ - Chợ Mơ được xây dựng và khánh thành ngày 18/12/1906. Ít năm sau, kéo dài đường Bờ Hồ - Thuỵ Khuê lên tận Chợ Bưởi.
Năm 1915 đường Bờ Hồ - Thái Hà ấp được kéo vào thị xã Hà Đông nhưng phải dừng ở bên này Cầu Đơ vì cây cầu này yếu, không chịu được tải trọng của tàu.
Trong năm 1929 đó có thêm được tuyến Yên Phụ - ngã Tư Đồng Lầm [nay là ngã tư Đại Cồ Việt – Lê Duẩn] để rồi mãi tới tháng 5 năm 1943 mới nối xuống trước cửa nhà thương Vọng [nay là bệnh viện Bạch Mai].
![Tàu điện Hà Nội có từ bao giờ?
- Ảnh 2.][////i0.wp.com/giadinh.mediacdn.vn/thumb_w/640/296230595582509056/2021/11/7/tau-dien-xua2-16362447387391033487800.jpg]
Như vậy là tới năm 1929, từ ga Trung tâm Bờ Hồ [Ga Tàu điện Bờ Hồ nay là ngôi nhà "Hàm cá mập"] toả ra 6 ngã: lên Yên Phụ, lên chợ Bưởi, sang Cầu Giấy, vào Hà Đông, xuống chợ Mơ và Vọng, tức cũng là toả ra 6 cửa ô nối nông thôn với nội thành…
Thời Pháp thuộc mỗi đoàn tàu có hai hoặc ba toa, ở toa đầu có chia ra hai hạng vé: hạng nhất, hạng nhì. Hạng nhất có ghế đệm, ngồi ngang nhìn thẳng; hạng nhì ngồi dọc ghế cứng. Hàng hoá chất ở dưới ghế, thúng mủng quang gánh móc ở bên ngoài toa cuối.
Tàu điện Hà Nội tồn tại hơn 90 năm, đến năm 1991 tàu điện chính thức bị chấm dứt hoạt động, đường ray bóc đi, đầu máy, toa xe ngừng sử dụng.
Lần đầu tiên lên kế hoạch cho một mạng lưới xe điện trên toàn thành phố vào năm 1894, nhiều người nghĩ rằng Hà Nội sẽ xây dựng mạng lưới giống Sài Gòn, và sử dụng các đầu máy hơi nước để kéo tàu điện.
Tuy nhiên, khi chính phủ đương thời phê duyệt công trình này vào năm 1899, những tiến bộ trong công nghệ đã giúp họ có thể xây dựng toàn bộ hệ thống đường xe điện mặt đất [còn được gọi là tramway] với chiều rộng một mét và các xe điện hiện đại nhất bấy giờ.
Vào năm 1900, công ty Compagnie des Tramways Électriques d’Hanoï et Extensions [CTEH] đã được thành lập để xây dựng hai tuyến xe điện đầu tiên, và cùng được khánh thành vào tháng 11 năm 1901.
Một xe điện của công ty CTEH chạy trên tuyến đường sắt số 1 tại ga Place des Cocotiers.
Khởi hành từ ga Place des Cocotiers [nay là vòng xoay Hàm Cá Mập] ở phía bắc hồ Petit Lac [hồ Hoàn Kiếm hiện nay], tuyến đường xe điện số 1 dẫn về phía Nam đến khu Bạch Mai [hiện nay gần Chợ Trời] và tuyến đường xe điện số 2 chạy theo hướng Đông Bắc đến Làng Giấy, gần Chợ Bưởi ngày nay. Sau đó vào ngày 20 tháng 7 năm 1905, một quyết định được đề ra và chấp thuận cho việc kéo dài tuyến 1 đến Chợ Mơ.
Một xe điện của công ty CTEH chạy trên tuyến đường xe tramway số 1 đi qua hồ Petit Lac.
Năm 1904, quá trình lắp đặt tuyến đường xe điện số 3 được tiến hành. Tuyến này dẫn về phía Tây từ hồ Hoàn Kiếm đến Văn Miếu Quốc Tử Giám và sau đó đi về phía Tây Nam đến Ấp Thái Hà. Sau này, tuyến số 3 được kéo dài đến khu Hà Đông vào năm 1914 và đến chợ Cầu Đơ vào năm 1938.
Một xe điện của công ty CTEH chạy trên tuyến đường tramway số 1 tại Hà Đông.
Việc xây dựng tuyến đường xe điện số 4 đã được tiến hành vào năm 1907. Tiếp nối từ tuyến đường số 3 ở quảng trường Hàm Cá Mập đến Văn Miếu Quốc Tử Giám, tuyến 4 rẽ về phía Tây hướng đến cầu Pont du Papier [Cầu Giấy ngày nay].
Trong những năm đầu tiên, mặc dù được nhiều người sử dụng, mạng lưới xe điện tại Hà Nội vẫn gặp phải nhiều vấn đề về tài chính. Cho đến cuối năm 1913, CTEH vẫn bị thâm hụt doanh thu. Từ đó trở đi, lợi nhuận của công ty vẫn khá khiêm tốn, và việc bảo trì các xe điện, đường ray, dây xích điện và các tòa nhà thuộc quyền sở hữu của công ty cũng bị hạn chế. Vào năm 1927, mạng lưới xe điện, dù ngày càng xuống cấp, được một tập đoàn mới tiếp quản. Năm 1929, tập đoàn này đã lấy tên công ty là Compagnie des Tramways du Tonkin [CTT]. Cũng trong năm đó, tập đoàn bắt tay vào nâng cấp các đoạn đường ray, dây xích, và đặt mua thêm toa xe và đầu máy thế hệ thứ hai của Pháp.
Chính nhờ công ty CTT mà giai đoạn cuối cùng của kế hoạch mở rộng mạng lưới tuyến đường xe điện tại Hà Nội đã được thực hiện. Quyết định đưa ra ngày 14 tháng 11 năm 1930 đã chấp thuận thành lập tuyến đường số 5. Tuyến này rẽ nhánh từ tuyến số 3 đi về phía Nam dọc theo đường Mandarine [nay là đường Lê Duẩn] đến Kim Liên, và theo hướng Bắc từ Place Neyret [nay là Cửa Nam] đến khu Yên Phụ, xưa là một đoạn đê cổ ven sông Hồng. Ngoài ra, tuyến số 5 cũng đi qua đường ray của tuyến số 2 [tại Château d'eau, nay là Bốt Hàng Đậu]. Vào năm 1943, tuyến số 5 được kéo dài về phía Nam tới tận đường vành đai Route Circulaire [nay là phố Đại La] để phục vụ Bệnh viện René Robin [Bệnh viện Bạch Mai], Đài phát thanh Hà Nội và sân bay Bạch Mai. Khi tuyến số 5 được lắp đặt hoàn tất, mạng lưới xe điện tại Hà Nội đã đạt chiều dài tổng cộng khoảng 30 km.
Một chuyến xe điện của công ty CTEH chạy trên tuyến đường xe tramway số 3 tại Place Neyret.
Năm 1952, đỉnh điểm của Chiến tranh Đông Dương lần thứ nhất, công ty CTT được đổi tên thành Société des Transports en Commun de la Région d'Hanoï. Tuy nhiên, vào ngày 1 tháng 6 năm 1955, công ty đã ngừng hoạt động và tất cả các đường ray, thiết bị và tàu điện đã được chuyển giao cho Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.
Một xe điện của tuyến đường xe tramway số 1 tại Hà Nội [được sản xuất vào năm 1929] chạy về phía Nam dọc theo Hàng Bài về phía khu Bạch Mai vào năm 1960.
Khác với Sài Gòn, hệ thống xe điện ở Hà Nội vẫn tiếp tục hoạt động trong gần 30 năm sau khi đất nước giành độc lập. Trên thực tế, vào năm 1968, Ủy ban Nhân dân Thành phố Hà Nội thậm chí còn xây dựng thêm một đoạn đường ray mới từ giao lộ Cửa Nam dọc theo phố Cột Cờ [nay là Điện Biên Phủ] và đường Hùng Vương, nối lại tuyến đường số 2 ở phía Nam hồ Trúc Bạch. Tuy nhiên, vào đầu những năm 1980, những đường ray, dây xích và các toa tàu đã bị xuống cấp đến mức không còn sử dụng được. Điều này dẫn đến việc tuyến số 1 [Bạch Mai Phong] đã bị đóng vào năm 1982, sau đó là tuyến số 4 [Cầu Giấy], tuyến số 3 [Hà Đông], và tuyến số 5 [Yên Phụ] cũng dừng khai thác. Cuối cùng, tuyến số 2 [Đường Bưởi] đã ngừng hoạt động vào năm 1989.
Hình ảnh một chuyến xe điện của tuyến tramway số 2 tại Hà Nội vào những năm 1980.
Năm 1986, tuyến số 4 [Cầu Giấy] đã được mở lại, và các đầu máy của xe điện cũ được thay thế bởi những chiếc xe điện bánh hơi được tài trợ từ Đông Âu. Xe điện này chạy bằng dây cáp trên tuyến Hà Nội–Cầu Giấy. Tuy nhiên, đến năm 1993, những chiếc xe điện bánh hơi cũng dần bị biến mất dưới ảnh hưởng của quá trình hiện đại hóa đất nước.
Tim Doling là tác giả của cẩm nang du lịch Exploring Huế [Nhà Xuất Bản Thế Giới, Hà Nội, 2014], Exploring Saigon-Chợ Lớn [Nhà Xuất Bản Thế Giới, Hà Nội, 2019], Exploring Quảng Nam [Nhà Xuất Bản Thế Giới, Hà Nội, 2020] và The Railways and Tramways of Việt Nam [White Lotus Press, 2012]. Để tìm hiểu thêm các thông tin về lịch sử Sài Gòn, độc giả có thể ghé thăm website của ông historicvietnam.com.