1.1. Chuẩn bị đọc
a. Khái quát về thể loại hồi kí:
- Hồi kí chủ yếu kể lại những sự việc mà người viết đã từng tham dự hoặc chứng kiến trong quá khứ. Các sự việc trong hồi kí thường được kể theo trình tự thời gian, gắn với một hoặc nhiều giai đoạn trong cuộc đời của tác giả.
- Người kể chuyện ngôi thứ nhất trong hồi kí [thường xưng tôi, chúng tôi] mang hình bóng của tác giả, nhưng không hoàn toàn đồng nhất với tác giả. Bởi vì giữa tác giả và người kể chuyện ngôi thứ nhất trong hồi kí luôn có những khoảng cách về tuổi tác, thời gian hay những khác biệt trong nhận thức, quan niệm…
- Hình thức ghi chép và cách kể sự việc trong hồi kí: ghi chép hiểu theo cách thông thường, là việc chuẩn bị nguồn tư liệu về những điều có thật, đã xảy ra để viết nên tác phẩm. Tư liệu ghi chép để viết hồi kí phải đảm bảo độ xác thực, tin cậy. Nhưng “ghi chép”, hiểu cách khác cũng chính là viết, kể, sáng tác. Theo nghĩa này, người viết hồi kí không bê nguyên cái có thật, từng xảy ra ngoài đời vào văn bản mà phải ghi sao cho thành chuyện và kể sao cho hấp dẫn, sâu sắc.
b. Khái quát về tác giả, tác phẩm:
* Tác giả:
- Nguyễn Nhật Ánh [1955]
- Quê quán: Ninh Bình.
- Tác giả có nhiều tác phẩm viết về tuổi thơ, tuổi mới lớn như: Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ, Mắt biếc, Có chút gì để nhớ,...
* Tác phẩm:
- Xuất xứ: In trong Sương khói quê nhà, 2012.
- Thể loại: Hồi kí.
c. Tìm hiểu từ khó:
- Hổm rày: Mấy hôm nay.
- Lem luốc: Người, quần áo bị dây bẩn, dính dơ nhiều chỗ.
- Trùm sò: Chỉ người ích kỉ, luôn tìm cách thu lợi cho mình.
d. Đại ý:
Văn bản mang đến bài học cần có sự yêu thương, chia sẻ trong cuộc sống.
e. Bố cục:
- Gồm 3 phần:
+ Phần 1: [Từ đầu đến "dế mọi, dế cơm"]: Câu chuyện về Lợi và dế lửa.
+ Phần 2: [Tiếp đến "ghét nó nữa"]: Tai họa từ sự chọc ghẹo của các bạn.
+ Phần 3: [Còn lại]: Tang lễ của dế lửa.
1.2. Trải nghiệm cùng văn bản
a. Câu chuyện của Lợi và chú dế lửa:
- Hoàn cảnh hồi tưởng về tuổi thơ:
+ Thời gian: Vào những chiều mưa.
+ Địa điểm: Quán Đo Đo.
+ Tác nhân gợi sự hồi tưởng: Nghe tiếng dế văng vẳng từ chậu cây ùm tùm.
- Kí ức tuổi thơ qua sự hồi tưởng:
+ Hình ảnh của bản thân: lem luốc ngoài đồng, mùa hè lui cui bờ bụi.
+ Những trò chơi tuổi thơ:
- Bắt dế, tìm tổ chim, đào khoai, nhổ đậu, bẻ mía trộm hoặc chui vô vườn nhà hàng xóm hái ổi, hái mận.
→ Liệt kê.
- Chăm sóc những chú dế: "Bọn tôi thường nhốt dế trong hộp diêm, thức ăn là những nhành cỏ non tơ nhất"
- Những cuộc đấu dế: Trước trận "bọn tôi bứt tóc buộc chân dế rồi quay tít".
→ Vào trận, dế nổi khùng, xông lên "liều mình như chẳng có".
- Cuộc đá dế đi vào văn chương "Trong những cuốn sách về tuổi mới lớn của tôi, khi đặt bút viết những câu "thảm thiết" kiểu như "có phải em đang quay tôi như quay dế" ấy là lúc tôi đang mường tượng lại cảnh này".
+ Bạn bè tuổi thơ: thằng Lợi
- Là "trùm sò" nổi tiếng trong lớp.
- Lúc nào cũng nghĩ "thu vén cá nhân". Ai nhờ gì cũng làm nhưng phải trả công.
- Rất yêu quý chú dế lửa, ai đổi gì cũng không đổi dù là 10, 20 viên bi hay 5 đồng bạc.
+ Câu chuyện về chú dế lửa:
- Xuất xứ: Tình cờ bắt được.
- Đặc điểm: Màu đỏ, nhỏ con hơn dế than, đánh nhau không ai bì, hàm răng khỏe.
- Trong chiến trận: Nổi tiếng lì đòn, có thể cắn đứt chân những con dế than to gấp đôi → Dế than chỉ mới thấy đã phồng cánh gáy "rét re re", quay đầu bỏ chạy, lùa thế nào cũng không quay lại.
- Nhân vật tôi quay trở lại hiện tại:
+ Cuộc sống của các nhân vật:
- Thầy Phu đã qua đời.
- Lợi đã đi lập nghiệp phương xa, chưa gặp lại đã lâu.
- Cuộc sống của nhân vật tôi bao nhiêu chuyện chất chồng, bề bộn.
+ Cảm xúc của nhân vật tôi: Không ngờ mình vẫn nhớ về Lợi và những câu chuyện đó.
→ Kí ức, hồi ức và những bài học trong cuộc đời luôn là niềm ám ảnh trong tiềm thức con người.
→ Kết cấu truyện lồng trong truyện.
b. Tai họa từ sự chọc ghẹo của các bạn:
- Địa điểm: Trong lớp, tiết học của thầy Phu.
- Nguyên nhân: Tụi bạn trong lớp không gạ đổi được, đâm ra ghét. Đứa nào cũng muốn làm Lợi bẽ mặt, ít nhất một lần.
- Diễn biến:
+ Thằng Bảo nghĩ mẹo: Thò tay tóm lấy túi quần Lợi, cầm hộp diêm lắc mạnh khiến dế gáy inh ỏi.
+ Thầy Phu tức giận thu lại hộp diêm của Lợi.
+ Bạn bè trong lớp hả hê.
- Kết quả:
+ Do vô ý mà thầy đặt chiếc cặp lên hộp diêm, dế lửa chết → Thầy áy náy, xin lỗi học trò.
+ Lợi khóc rưng rức, mắt đỏ hoe, nước mắt nước mũi thành dòng.
+ Các bạn thấy lòng chùng xuống, không ai còn sung sướng; tan nát cõi lòng, chẳng còn tâm trạng ghét Lợi.
→ Tiếc nuối sự ra đi của dế lửa; hối hận trước hành động của mình.
c. Đám tang của chú dế lửa:
- Địa điểm: Dưới gốc cây bời lời sau vườn nhà Lợi.
- Cảnh đám tang:
+ Cảnh chôn cất:
- Cảnh nhập quan: Lợi đặt chú dế vào hộp các-tông rồi kiếm tờ báo in màu bọc lại, buộc quanh bằng những sợi lá chuối tước mảnh.
- Cảnh hạ huyệt:
- Nhân vật tôi cầm cuốc phụ Lợi đào đất, cố đào thật sâu và vuông vức.
- Lợi đặt hộp các-tông vào hố, sửa sang cho ngay ngắn.
- Cả bọn ném sỏi nhặt được chung quanh lên quan tài rồi thi nhau lấp đất thật đầy.
- Khi ngôi mộ đã vun cao, Lợi đặt những nhành cỏ tươi lên.
- Thầy đặt vòng hoa tím nhỏ lên mộ.
+ Những người tham gia đám tang:
- Các bạn: Phụ giúp Lợi chôn cất chú dế.
- Lợi: Cử hành tang lễ, đến cuối không kềm được mà bật khóc nức nở.
- Thầy giáo:
- Ban đầu: Chắp tay sau lưng, lặng lẽ đứng nhìn.
- Về sau: Bước tới một bước, đặt vòng tay lên mộ rồi xoa đầu Lợi, xin lỗi Lợi "Đừng giận thầy nghe con.".
→ Một lễ tang trang nghiêm, trân trọng, thương tiếc.
→ Mọi người đều nhận được bài học của chính mình: Cần có sự cảm thông, sẻ chia trong cuộc sống.
1.3. Tổng kết
- Về nội dung: Tuổi thơ tôi là những hồi ức của nhân vật tôi về Lợi và chú dế lửa. Qua câu chuyện đáng tiếc ấy, tác giả nhắn nhủ mọi người cần có sự cảm thông, sẻ chia trong cuộc sống.
- Về nghệ thuật: Thể loại hồi kí cùng với sự kết hợp của kết cấu truyện lồng trong truyện cùng hệ thống từ ngữ gần gũi, phù hợp với đối tượng lời nói.