Theo phong tục truyền thống của người Việt Nam, ngày 23 tháng Chạp là ngày tiễn ông Công ông Táo về trời; chiều 30 Tết, sẽ bày biện bàn thờ, chuẩn bị mâm ngũ quả, bánh mứt và một mâm cỗ cúng tất niên; đêm giao thừa sẽ sắp xếp mâm cơm cúng như một hình thức mời ông bà, tổ tiên về ăn Tết cùng con cháu.
Do đó, các đồ lễ như: mâm ngũ quả, bánh, mứt… [trừ đồ mặn, dễ hỏng] sẽ được giữ nguyên trên ban thờ trong suốt 3 ngày Tết đó. Sau 3 ngày Tết, các gia đình sẽ làm một mâm cơm cúng làm lễ hóa vàng.
Ngày nay, lễ hóa vàng ngoài được tiến hành vào ngày mùng 3 Tết thì còn được làm từ ngày mùng 4-10 Tết.
Lễ hóa vàng, còn gọi là lễ đưa tiễn ông bà, lễ hóa vàng cho Tổ tiên, hay lễ tạ năm mới. Theo GS sử học Lê Văn Lan, tục hoá vàng dựa trên tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, vật hoá vàng thường gắn với đời sống thường nhật, để thấy con người ở thế giới bên kia sống gần với dương gian.
Bên cạnh đó, lễ hóa vàng cũng chính là lễ đón thần tài, tài lộc về với gia đình, hy vọng một năm làm ăn thuận lợi, hanh thông.
Năm 2023, mùng 3 Tết rơi vào thứ Ba, ngày 24/01/2023 dương lịch. Khung giờ tốt để thực hiện nghi lễ hóa vàng trong ngày mùng 3 Tết gồm:
Quý Mão [5 - 7 h]: Ngọc Đường
Bính Ngọ [11 - 13 h]: Tư Mệnh
Mậu Thân [15 -17 h]: Thanh Long
Kỷ Dậu [17 - 19 h]: Minh Đường
Ngoài ngày mùng 3 Tết hóa vàng như thông lệ, năm Quý Mão 2023, các gia đình có thể tham khảo thêm 3 ngày khá phù hợp khác để làm lễ hóa vàng hết Tết như:
Mùng 4 Tết, ngày 4/1 âm lịch [tức thứ Tư, ngày 25/01 dương lịch]: giờ Mão [5h-7h], giờ Ngọ [11h-13h], giờ Thân [15h-17h], giờ Dậu [17h-19h].
Mùng 5 Tết, ngày 5/1 âm lịch [tức thứ Năm, ngày 26/01 dương lịch]: giờ Mão [5h-7h], giờ Tỵ [9h-11h], giờ Thân [15h-17h], giờ Tuất [19h-21h].
Mùng 8 Tết, ngày 8/1 âm lịch [tức Chủ Nhật, ngày 29/01 dương lịch]: giờ Thìn [7h-9h], giờ Tỵ [9h-11h], giờ Thân [15h-17h], giờ Dậu [17h-19h].
Để thực hiện nghi lễ hóa vàng tiễn đưa tổ tiên, ông bà, các gia đình chuẩn bị một mâm cơm cúng. Sau khi kết thúc tuần hương sẽ đốt vàng mã đã được cúng trong dịp Tết.
Mâm cúng hóa vàng cần chuẩn bị những gì?
Tùy theo điều kiện kinh tế của từng gia đình, phong tục của từng vùng miền mà các lễ vật trong lễ hóa vàng sau Tết sẽ khác nhau, tuy nhiên vẫn cần phải đảm bảo có những món dưới đây:
1 mâm ngũ quả
Hương, đèn, nến
Bánh kẹo
Trầu cau, thuốc lá, chè...
Tiền, vàng mã
1 bình hoa tươi có nhiều sắc màu thể hiện hy vọng của gia chủ về sự tươi mới, sức sống tràn trề trong năm mới.
2 cây mía [theo dân gian quan niệm cây mía để các cụ chống đi cho đỡ mỏi hoặc có thể sử dụng để gánh các đồ cúng về trời].
Tùy vào điều kiện của từng gia đình, mâm cỗ cúng hóa vàng có thể là cỗ mặn hoặc cỗ chay với các món mang đặc trưng ngày Tết. Nếu là cỗ mặn thì không thể thiếu con gà trống, bát canh, đĩa xào, giò, hay nem rán, bánh chưng, dưa hành...Nếu gia chủ cầu kỳ, cẩn thận có thể chế biến thêm món cá chép nấu bỗng. Bởi theo quan niệm dân gian, cá chép là loài cá vượt vũ môn hóa rồng. Việc cúng cá chép vào đầu năm sẽ mang lại may mắn thịnh vượng cho gia chủ.
Mâm cỗ được chuẩn bị trang nghiêm, đủ đầy thể hiện lòng thành kính của bậc con cháu dâng lên tổ tiên, ông bà.
Cần lưu ý gì khi bày trí mâm cúng hóa vàng?
Mâm cúng đồ mặn nên làm một con gà trống luộc [không được dùng gà trống thiến hoặc dị tật]
Đặt gà vào mâm cúng phải dùng đĩa to và sạch, bày đầy đủ các bộ phận từ lòng, tiết,...
Cúng ngoài trời khi đặt đĩa gà thì đầu gà phải hướng ra đường.
Dưới đây là bài văn khấn lễ hóa vàng [lễ tạ năm mới] theo sách Văn khấn cổ truyền Việt Nam - NXB Văn hoá Thông tin:
Nam mô A Di Đà Phật [3 lần]
Con kính lạy chín phương trời, mười phương chư Phật, chư Phật mười phương
Con kính lạy Hoàng thiên, Hậu thổ, Long mạch, Táo quân, chư vị tôn thần
Con kính lạy Ngài Đương niên hành khiển, ngài Bản cảnh Thành hoàng, các ngài Thổ địa, Táo quân, Long mạch tôn thần.
Con kính lạy các cụ Tổ khảo, Tổ tỷ, nội ngoại tiên linh.
Hôm nay là ngày.......... tháng................ năm Quý Mão
Chúng con là..................... tuổi...........................
Hiện cư ngụ tại...................................................................
Thành tâm sửa biện hương hoa phẩm vật, phù tửu lễ nghi, cung bày trước án. Kính cẩn thưa trình: Tiệc xuân đã mãn, Nguyên đán đã qua, nay xin thiêu hóa kim ngân, lễ tạ tôn thần, rước tiễn âm linh trở về âm cảnh.
Kính xin lưu phúc, lưu ân, phù hộ độ trì dương cơ âm trạch, mọi chỗ tốt lành, con cháu được bách sự như ý, vạn sự bình an, tài lộc song toàn, gia đạo hưng vượng.
Lòng thành kính cẩn, lễ bạc tiến dâng, lượng cả xét soi, cúi xin chứng giám.
Nam mô A Di Đà Phật [3 lần]
Lưu ý: Khi hóa vàng, phần tiền vàng của gia thần phải hóa trước, tiền vàng, đồ dùng của tổ tiên hóa sau.
Sau khi cúng tạ, đưa tiễn ông bà về cõi âm, coi như là hết Tết, gia chủ bắt đầu một năm mới với niềm vui hạnh phúc, cầu chúc một năm bình an./.