Dựng lên bức tranh về nông thôn vn trước cách mạng tháng tám nam cao muốn nói gì với bạn đọc?

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN
BỘ MÔN NGỮ VĂN
&

NGUYỄN THỊ YẾN THU
MSSV: 6086287

LÀNG QUÊ VIỆT NAM TRONG TRUYỆN
NGẮN CỦA NAM CAO TRƯỚC CÁCH MẠNG
THÁNG TÁM 1945

Luận văn tốt nghiệp đại học
Ngành Ngữ Văn

Cán bộ hướng dẫn: HỒ THỊ XUÂN QUỲNH

Cần Thơ, năm 2012

1
ĐỀ CƯƠNG TỔNG QUÁT
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
2. Lịch sử vấn đề
3. Mục đích nghiên cứu
4. Phạm vi nghiên cứu
5. Phương pháp nghiên cứu
PHẦN NỘI DUNG
Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG
1.1. Vài nét về tác giả
1.1.1. Tiểu sử
1.1.2 Sự nghiệp sáng tác
1.1.3. Quan niệm sáng tác
1.2. Làng quê là mạch nguồn cảm xúc trong văn chương Việt Nam
1.2.1. Ca dao
1.2.2. Văn chương trung đại
1.2.3. Văn chương hiện đại
Chương 2: NHỮNG BỨC KÝ HỌA VỀ LÀNG QUÊ VIỆT NAM
TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NAM CAO TRƯỚC CÁCH MẠNG
THÁNG TÁM NĂM 1945
2.1. Cảnh quan làng quê trong truyện ngắn Nam Cao trước Cách mạng tháng Tám
năm 1945 2
2.2. Mối quan hệ giữa các tầng lớp người trong làng quê Việt Nam
2.2.1. Mối quan hệ giữa những người nông dân
2.2.2. Mối quan hệ giữa các thế lực, phe phái
2.2.3. Mối quan hệ giữa người nông dân với các thế lực thống trị trong xã hội
làng xã Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám năm 1945
2.3. Đời sống của người nông dân ở làng quê Việt Nam trước Cách mạng tháng
Tám năm 1945
2.3.1. Người dân quê nghèo khổ, lam lũ
2.3.2. Người dân quê bế tắc cùng quẫn
Chương 3: NHỮNG YẾU TỐ NGHỆ THUẬT KHẮC HỌA HÌNH ẢNH
LÀNG QUÊ TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO TRƯỚC CÁCH
MẠNG THÁNG TÁM NĂM 1945
3.1. Thời gian nghệ thuật
3.2. Không gian nghệ thuật
3.3. Nghệ thuật miêu tả thiên nhiên
3.4. Nghệ thuật khắc họa tâm lý, tính cách của con người làng quê
3.4.1. Tâm lý nhân vật
3.4.2. Tính cách nhân vật
3.4.2.1. Khắc họa tính cách nhân vật thông qua hành động
3.4.2.2. Khắc họa tính cách nhân vật thông qua ngôn ngữ đối thoại
3.4.2.3. Khắc họa tính cách nhân vật thông qua độc thoại nội tâm
3.5. Chi tiết nghệ thuật

PHẦN KẾT LUẬN
TÀI LIỆU THAM KHẢO 3
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Văn học luôn phản ánh đời sống, nhờ văn học mà bộ mặt nước ta qua từng thời kì
đã hiện ra một cách chân thực và đầy đủ nhất. Những nhà văn hiện thực phê phán giai
đoạn 1930 – 1945 đã có công rất lớn trong việc tái hiện một xã hội mà trong đó đầy rẫy
những bất công tàn bạo vô nhân tính. Bên cạnh Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố,
Vũ
Trọng Phụng, … Nam Cao đã chứng tỏ được bản lĩnh của một ngòi bút đầy tài
năng
“Sáng tác của Nam Cao đã vượt qua được những thử thách khắc nghiệt của thời gian,
càng thử thách càng ngời sáng” [26; tr.210]. Có thể nói, Nam Cao là một nhà văn lớn đã
góp phần làm vẻ vang trào lưu văn học hiện thực phê phán giai đoạn 1930 -1945. Đến với
sáng tác của ông, độc giả nghĩ ngay đến hai mảng đề tài quen thuộc: đề tài về người nông
dân và trí thức tiểu tư sản. Những trang viết của Nam Cao đã tái hiện một cách chân thực
và sinh động hình ảnh đói nghèo, lam lũ, bần cùng, tha hóa của những người nông dân
cùng bi kịch tinh thần luôn giày xéo trong tâm hồn của tầng lớp trí thức nghèo trước Cách
mạng tháng Tám 1945. Hai mảng đề tài này đã có rất nhiều công trình nghiên cứu, nhận
định đánh giá của các nhà nghiên cứu, phê bình văn học. Trong những sáng tác của Nam
Cao, người viết nhận thấy rằng dù viết về đề tài nào, nhìn chung nổi bật nhất vẫn là hình
ảnh làng quê Việt Nam đầy đau thương, tang tóc trong đêm trường nô lệ.
Với cảm quan hiện thực sâu sắc và tấm lòng tha thiết với làng quê Việt Nam, ông
đã tái hiện một cách sinh động chân thực về nông thôn Việt Nam trong những năm 1930
–
1945 đầy đen tối, ngột ngạt, bế tắc. Chính vì thế, để hiểu rõ hơn về điều vừa trình bày,
người viết chọn đề tài “Làng quê Việt Nam trong truyện ngắn của Nam Cao trước
Cách mạng tháng Tám 1945” để làm đề tài luận văn tốt nghiệp cho mình.
2. Lịch sử vấn đề
Nam Cao là một tài năng lớn, một nhà văn xuất sắc đã góp phần cách tân và hiện
đại hóa nền văn xuôi quốc ngữ. Ông đóng một vai trò quan trọng trong nền văn học hiện
đại Việt Nam. Cả cuộc đời Nam Cao là một quá trình phấn đấu không mệt mỏi cho một
nhân cách cao đẹp – nhân cách trong cuộc đời và nhân cách trong sáng tạo nghệ thuật.
4
Qua khảo sát và tìm hiểu, người viết nhận thấy có rất nhiều công trình nghiên cứu
cùng những nhận định về văn chương Nam Cao nhưng vấn đề về làng quê thì chưa được
nghiên cứu một cách trực tiếp và toàn diện mà chỉ dừng lại ở những công trình nghiên
cứu cùng những ý kiến có liên quan.
Đầu tiên là quyển “Nam Cao đời văn và tác phẩm” do Hà Minh Đức biên soạn,
nhà xuất bản Văn học 1997. Đây xem như là một công trình nghiên cứu giới thiệu về quá
trình sáng tác đồng thời đưa ra những nhận định sơ bộ về nhà văn ưu tú Nam Cao.
Trong quyển “Nam Cao đời văn và tác phẩm”, Hà Minh Đức nhận định:
“Nam Cao đã có nhiều đóng góp tích cực trong việc dựng lên chân thực hình ảnh người
nông dân Việt Nam, phản ánh cuộc sống đau khổ, tăm tối của nông thôn Việt Nam trước
cách mạng tháng Tám”[5; tr.75 – 76]. Qua những trang viết của mình, Nam Cao đã phản

ánh được tình hình tranh chấp giữa bọn cường hào hương lý. Tuy chưa có những
giải
pháp thiết thực nhưng tác giả có ưu điểm đáng ghi nhận là miêu tả được mối quan hệ giai
cấp phức tạp ở nông thôn Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám, đồng thời nhà văn cũng
thấy được những biểu hiện khác nhau của mỗi tầng lớp, mỗi giai cấp trong cuộc đấu tranh
chung.
Hà Minh Đức đã đưa ra cái nhìn bao quát: “Sống giữa những người nông
dân,
những người nghèo khổ biết bao cảnh tượng thương tâm đã để lại cho Nam Cao những
ấn tượng sâu sắc, đã giúp Nam Cao có một cái nhìn chính xác vào bản chất cuộc sống ở
nông thôn”[5; tr.15]. Không chỉ dừng lại ở việc miêu tả bức tranh quê và số phận con
người, Nam cao còn gióng lên hồi chuông kêu cứu, tố cáo xã hội đương thời. Hà Minh
Đức cho rằng: “Bằng cách thể hiện chân thực những cảnh đời tủi cực nghèo khổ nơi xóm
thôn, Nam Cao đã đề cập được đến quá trình người nông dân bị bần cùng hóa, kết quả
khốc hại của chế độ người bóc lột người, của một bộ máy thống trị vô cùng hà khắc. Và,
bất cứ trong hoàn cảnh nào, các nhân vật và cuộc đời thực của họ trong sáng tác của
Nam Cao đều có tác dụng tố cáo mạnh mẽ”. [5; tr.52]. Bên cạnh đó Hà Minh Đức còn
khẳng định Nam Cao đã có nhiều đóng góp tích cực trong việc dựng lên hình ảnh chân
thực về người nông dân cũng như phản ánh rõ nét hoàn cảnh xã hội tăm tối của nông thôn
Việt Nam trước Cách mạng:“Tác phẩm của ông là tiếng kêu cứu thiết tha về tình
cảnh, 5
Nam Cao đã có nhiều đóng góp tích cực trong việc dựng lên chân thực hình ảnh người
nông dân Việt Nam, phản ánh cuộc sống đau khổ, tăm tối của nông thôn Việt Nam trong
những năm trước Cách mạng tháng Tám”[5;tr.76]. Thông qua những tác phẩm của mình,
Nam Cao đã thể hiện rõ một tấm lòng nhân đạo cao cả trước từng mảnh đời bất hạnh và
một tình yêu tha thiết với làng quê. Chính vì thế Hà Minh Đức nhấn mạnh:
“Nam Cao yêu trìu mến cái làng khổ sở của anh, anh yêu những bến đò hiền lành,
những buổi sáng, buổi trưa của thôn quê Việt Nam. Mỗi khi nói đến cái ngốc dại quanh
quẩn của những người đau khổ quằn quại, biết bao nhiêu xót xa độ lượng trong câu văn
của anh” [5; tr.66].
Kế đến là cuốn “Nhà văn tư tưởng và phong cách” của Nguyễn Đăng Mạnh, Nhà
xuất bản Đại Học quốc gia Hà Nội năm 2001.
Trong quyển này, Nguyễn Đăng Mạnh đã có sự so sánh khá tinh tế khi nhận ra sự
khác biệt rất độc đáo của Nam Cao khi miêu tả bức tranh làng quê với các nhà văn hiện
thực phê phán cùng thời “Khác với không khí đấu tranh sôi sục náo nhiệt trong
“Tắt
đèn” của Ngô Tất Tố, “Bước đường cùng” của Nguyễn Công Hoan, nông thôn của Nam
Cao có một cái gì vắng lặng xơ xác, hoang vu khiến người ta tưởng chừng như nghe thấy
cả tiếng vặn mình mệt mỏi của những thớ gỗ trong cái kèo, cái cột, những buổi trưa hè
[19; tr.213][Nửa đêm]”. Bức tranh nông thôn không chỉ xơ xác tiêu điều về cảnh vật mà
cuộc sống của người nông dân cũng rơi vào đau thương, tang tóc “ở đây những gia đình
nông thôn không mấy khi toàn vẹn. Cuộc sống đói nghèo và nạn cường hào đã bắt
vợ
chồng, mẹ con, anh em phải ly tán, người này đi phu Nam Kỳ, người kia đăng lính sang
Tây, người nọ ngược rừng kiếm ăn, kẻ khác đã chết tự năm nào vì mất mùa,
đói

kém..Dưới những mái lều tranh, người nông dân của Nam Cao thường một hình,
một
bóng tự mình lại nói chuyện với mình, độc thoại nội tâm, triền miên, âm thầm
buồn
tủi”[19; tr.213].
Không dừng lại ở đó, Nguyễn Đăng Mạnh còn cho rằng, với bản lĩnh của một nhà
văn có tài và cảm quan hiện thực sâu sắc Nam Cao đã phản ánh được tình trạng nông
thôn
nước ta trong những ngày đen tối dưới ách Pháp, Nhật: “Bằng trực cảm sâu sắc,
Nam
Cao đã phản ánh được tình trạng ở nông thôn nước ta trong những ngày cuối cùng của
6
chế độ thuộc địa dưới ách Pháp, Nhật: bị bòn rút vơ vét đến xơ xác, kiệt quệ và đang bị
đẩy dần tới nạn đói khủng khiếp 1945”[19; tr.214].
Ở một khía cạnh khác Nguyễn Đăng Mạnh còn khẳng định, trong những trang viết
về làng quê ấy còn thể hiện tấm nhân đạo của nhà văn trước số phận bất hạnh của con
người: “Một đám cưới là một truyện cảm động. Chao ôi! Người nông dân ngày xưa thật
cực khổ đủ đường. Đọc xong truyện cứ thấy đau xót đến ngẩn ngơ trước một cái làng quê
tiêu điều xơ xác, có một đám cưới mà mặt người đưa dâu buồn như là đưa ma, nhà trai
nhà gái chỉ vỏn vẹn có sáu người, kể cả đứa bé phải cõng, quần áo thì rách rưới lôi thôi,
lầm lũi, dắt nhau đi vào một cái ngõ tre hun hút dưới bóng chiều, ảm đạm, giống như một
gia đình bác xẩm…đi tìm chỗ ngủ”[19; tr.214].
Ngoài ra, để hoàn thành luận văn này không thể không kể đến quyển “Nam Cao –
Về tác gia và tác phẩm”, nhà xuất bản Giáo dục xuất bản năm 2007, tập hợp các bài giới
thiệu, phê bình, bình luận và nghiên cứu của các nhà phê bình nghiên cứu, các nhà giảng
dạy văn học, nhà văn được công bố trên các sách báo tạp chí về cuộc đời và văn nghiệp
Nam Cao. Trong cuốn sách này, có những bài viết đề cập đến một vài khía cạnh về làng
quê trong sáng tác của Nam Cao, đáng chú ý có thể kể đến bài viết của các tác giả sau:
Trần Đăng Suyền trong bài “Thời gian và không gian nghệ thuật Nam Cao” có
nhận định về sự khác biệt khi miêu tả về nông thôn của Nam Cao với các tác giả khác
cùng thời: “Khác với làng Đông Xá huyên náo, nhộn nhịp tiếng trống thúc sưu trong Tắt
đèn của Ngô Tất Tố, nông thôn trong tác phẩm của Nam Cao có cái vẻ vắng lặng hoang
vu của một vùng quê xác xơ vì nghèo đói. Một cái làng quê u tịch đôi khi chết lặng vì cái
nắng trưa gay gắt của mùa hè, xao xác vào những ngày thu, tả tơi vào mùa mưa bão,
quạnh vắng vào những đêm trăng”[15; tr.30]. Bên cạnh đó, tác giả cho rằng làng
quê
luôn chiếm một vị trí quan trọng trong sáng tác của ông: “thường xuyên hơn cả, ta bắt
gặp trong sáng tác của Nam Cao cái làng Vũ Đại [chính là làng Đại Hoàng quê hương
ông] [26; tr.471], và làng quê ấy hiện ra với những hình ảnh xơ xác tiêu điều đến thảm
hại “những mái lá xác xơ trông tiều tụy như những cái nón rách trên ráy những người ăn
mày ngồi xúm xít với nhau, ngủ gục cho đỡ lạnh”. [26; tr.471]. 7
Trần Đăng Suyền còn chỉ ra không gian sáng tác chủ yếu của Nam Cao vẫn là ở
làng quê với những ngôi nhà xác xơ và những con đường quạnh vắng “Không gian sáng
tác của Nam Cao trước hết là vùng nông thôn, những căn nhà nơi thôn dã, những con
đường làng…trong những mối liên hệ của thời gian và không gian, làng quê, ngôi nhà,
con đường hóa ra là cơ bản và quan trọng nhất: tất cả những mối liên hệ còn lại hoặc bị

chúng cuốn hút, hoặc là trở thành thứ yếu trong thế giới nghệ thuật của nhà văn”[26;
tr.470].
Thang Ngọc Pho và Trần Quang Vinh trong bài “Làng Đại Hoàng và sáng tác
của Nam Cao” có lí giải việc hình ảnh làng quê xuất hiện nhiều trong truyện ngắn của
Nam Cao là do sự gắn bó và tình yêu sâu nặng của nhà văn dành cho nơi “chôn nhau cắt
rốn” của mình: “Nam Cao gắn bó và có vốn sống phong phú về quê hương cho nên làng
Đại Hoàng đã đi vào tác phẩm của ông. Chất liệu để xây dựng tác phẩm là cảnh vật,
cuộc sống và con người Đại Hoàng cả mặt tốt và mặt xấu”[26; tr.648].
Khi đọc truyện ngắn về đề tài nông dân ta sẽ thấy một cách chân thực đầy đủ về
chân dung làng Đại Hoàng. Có điều ông chỉ sử dụng cảnh vật, cuộc sống và từng
con
người với tư cách là chất liệu để xây dựng hình tượng chứ không sao chép y nguyên. Đó
là một yếu tố quan trọng tạo nên sự thành công của ông.
Trong bài “Nam Cao [1915- 1951]” Hà Văn Đức có viết “Từ Nghèo đến Một
đám cưới, Lão Hạc, Quái dị…chúng ta đều bắt gặp một bối cảnh chung: nông thôn xơ
xác tiêu điều “Nhà cửa lưa thưa. Toàn những nhà tre úp xúp giữa những khu vườn rộng
nhưng xấu lắm: mía đốt như lau hoặc khẳng khiu như chân gà, chuối lè tè như những cây
rau diếp ngỗng, dĩ chỉ đến cây khoai, cây ráy cũng không lên được, người xấu và rách
rưới. Cái số trẻ con bụng ỏng mắt toét ngoài đường sẵn lắm [26; tr.73][Quái
dị]”.
Không cầu kì, trau chuốt từng câu chữ, văn Nam Cao rất gần gũi, dễ hiểu. Đọc văn Nam
Cao ta như đang thấy trước mắt bức tranh thôn quê nghèo nàn với những cảnh đời bi đát,
quằn quại trước cái nghèo.
Khi viết về làng quê, Nam Cao tỏ vẻ rất lạnh lùng, khách quan, ông không thể hiện
trực tiếp tình yêu của mình đối với làng quê nhưng sâu thẳm trong từng trang viết
Nam
Cao là tiếng lòng thổn thức, thiết tha với quê hương với từng mảnh đời bất hạnh. Chính
vì 8
lẽ đó, Hà Văn Đức khẳng định “Tấm lòng yêu thương nhân đạo và sự hiểu biết sâu sắc
về con người, đời sống ở thôn quê đã giúp Nam Cao xây dựng được những hình tượng
nông dân sinh động. Từ một làng quê heo hút của mình, nhà văn đã mở rộng ra cả một
thực trạng nông thôn đang trong thời kì lột xác[26; tr.73]. Khi đọc tác phẩm của Ngô Tất
Tố, Nguyên Hồng chúng ta từng bắt gặp những con người bị dồn đẩy đến chân tường và
đã chứng kiến không ít những số phận éo le. Nhưng đến Nam Cao, cảnh nghèo đã thấm
thía qua từng trang sách, và người đọc cứ day dứt không nguôi về bi kịch của con người
bị đẩy đến tận đáy sâu thẳm của xã hội.
Phong Lê trong bài “Nam Cao - nhìn từ cuối thế kỉ” có nhận định: “Nam Cao
không viết gì khác ngoài cái làng Vũ Đại quê ông. Nhưng rồi tất cả các làng quê Việt
Nam tiền Cách mạng đều được thu nhỏ vào đấy, với sự lưu cữu, sự xếp lớp nhiều tầng
các
mặt tốt xấu, vừa trái ngược nhau vừa bổ sung cho nhau những chuyện no đói và
sống
chết. Ma chay và cưới xin. Xó bếp và chốn đình trung. Mua danh và đi làm mõ;… Nhưng
oái oăm thay, và cũng thú vị thay, cho đến hôm nay, cái tên làng Vũ Đại vẫn chưa chịu
lùi hẳn vào trong quên lãng”[26; tr.168 – 169]. Không những không rơi vào quên lãng
mà làng Vũ Đại còn là biểu trưng của nông thôn Việt Nam trước cách mạng tháng Tám

năm 1945 “Vũ Đại không chỉ gói gọn một đơn vị làng với những ao chuôm, những lũy
tre
xanh, những vườn chuối, giàn trầu quen thuộc mà còn là sự biểu hiện chung cho
sự
phong bế, trì trệ, nhếch nhác của bất cứ một quần thể cư dân nào cả nông thôn và thành
thị”[26; tr.168- 169].
Truyện ngắn viết về làng quê của nhà văn có sức khái quát rất cao. Làng quê xơ
xác tiêu điều, số phận bất hạnh, cùng cực ấy không chỉ bó hẹp trong làng Vũ Đại mà đã
trở thành điển hình cho làng quê Việt Nam trong đêm trường nô lệ trước Cách
mạng
tháng Tám năm 1945.
Trong bài “Tầm quan trọng của hoàn cảnh trong tác phẩm của Nam Cao”, Hà
Minh Đức đã nêu lên tính chất khái quát về làng quê trong sáng tác Nam Cao “Từ một
xóm quê nghèo, một cuộc đời cay đắng vì chuyện cơm áo, cảnh mỏi mòn của một trí thức
nghèo…Tất cả đều có thể từ đó khái quát lên bức tranh xã hội”[26;tr. 140] 9
Nguyễn Minh Châu trong bài “Nam Cao” đã khẳng định sức mạnh tố cáo, tiếng
kêu cứu tha thiết của nhà văn trong từng trang viết về làng quê: “Những trang viết của
ông như tiếng kêu cứu của chính cái làng quê Đại Hoàng của ông. Những xóm làng và
cánh đồng rung lên trong tiếng xích xe tăng, ngập chìm trong khói lửa”. [26; tr.159].
Nhìn chung từ trước đến nay đã có rất nhiều bài viết, nhiều quyển sách nghiên cứu
tìm hiểu về làng quê trong sáng tác của Nam Cao, nhưng các bài viết, công trình nghiên
cứu chỉ dừng lại ở việc nhận định hay đánh giá chung về một khía cạnh của làng quê chứ
chưa đặt vấn đề trở thành một công trình nghiên cứu hoàn chỉnh. Vì vậy, người viết chọn
đề tài “Làng quê Việt Nam trong truyện ngắn của Nam Cao trước Cách mạng tháng
Tám 1945”. Với đề tài này, người viết sẽ tham khảo một số ý kiến, bài nghiên cứu có liên
quan cùng với vốn kiến thức mà mình có được để có thể tập trung đi sâu vào tìm hiểu,
khám phá, làm rõ vấn đề và đưa vấn đề trở thành một bài nghiên cứu hoàn chỉnh, trọn
vẹn
có hệ thống.
3. Mục đích yêu cầu
Từ xưa đến nay, làng quê luôn là một đề tài quen thuộc trong nền văn chương Việt
Nam nói chung. Từ những vần thơ ngọt ngào, tha thiết tình quê của thi sĩ Nguyễn
Bính
đến những trang văn sâu lắng, đậm đà của Thạch Lam, những tiếng thét căm hờn về làng
quê tiêu điều xơ xác trong sáng tác của Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan… đã toát lên
được bức tranh làng quê Việt Nam mộc mạc, gần gũi hiền hòa mà cũng đầy đau thương,
tang tóc.
Với đề tài này, mục đích đầu tiên mà người viết hướng tới đó là tìm hiểu, đánh giá
và làm sáng tỏ được nét nổi bật, độc đáo trong những truyện ngắn viết về làng quê của
Nam Cao trước Cách mạng tháng Tám 1945. Qua đó, người viết có thể thấy được nét
riêng trong cái nhìn về làng quê của Nam Cao so với các nhà văn khác cùng thời. Từ đó
có thể hiểu rõ hơn về bức tranh làng quê Việt Nam với những số phận, tình cảm
của
người nông dân Bắc Bộ nói riêng cũng như người nông dân Việt Nam nói chung trong
những năm tháng đen tối bế tắc trước Cách mạng tháng Tám năm 1945.
Ngoài ra, nghiên cứu đề tài này còn giúp người viết vun bồi kiến thức cho bản thân

và làm hành trang quý báu cho việc học tập, nghiên cứu và giảng dạy sau này. 10
4. Phạm vi đề tài
Đề tài nghiên cứu về “Làng quê Việt Nam trong truyện ngắn của Nam Cao
trước Cách mạng tháng Tám 1945”, do vậy phạm vi nghiên cứu chủ yếu tập trung ở
phần “làng quê Việt Nam” trong những truyện ngắn của Nam Cao trước cách mạng tháng
Tám 1945. Cụ thể ở những truyện ngắn tiêu biểu như: Lão Hạc, Nghèo, Chí Phèo, Một
đám cưới, Quái dị, Một bữa no, Nửa đêm, Lang Rận.….Bên cạnh đó, người viết còn tập
hợp, tham khảo những tài liệu, những công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài của
mình để có được cái nhìn tổng quát hơn.
5. Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện đề tài này, người viết cần phải kết hợp rất nhiều thao tác khác nhau.
Trước tiên, người viết đã tập hợp và chọn lọc những tài liệu có liên quan đến đề tài. Song
song đó, người viết đã chọn lọc một số truyện ngắn tiêu biểu nhất để phân tích, nhìn
nhận,
đánh giá làm nổi bật được phương diện làng quê trong sáng tác của Nam Cao. Đồng thời
người viết đã sử dụng phương pháp so sánh, đối chiếu với một số tác phẩm khác cùng
giai
đoạn để làm nổi bật được điểm khác biệt và cái hay, nét đặc sắc trong những truyện ngắn
viết về làng quê của Nam Cao trước cách mạng tháng Tám 1945. Bên cạnh đó, trong quá
trình khảo sát và nghiên cứu người viết còn sử dụng kết hợp nhiều phương pháp như:
tổng
hợp, liệt kê… và các thao tác chứng minh, phân tích, đánh giá...nhằm làm sáng tỏ các vấn
đề đặt ra trong bài viết này.
11
PHẦN NỘI DUNG
Chương 1
MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG
1.1. Vài nét về tác giả
1.1.1. Tiểu sử
Nam Cao tên thật là Trần Hữu Tri sinh ngày 29 tháng 10 năm 1915 trong một gia
đình trung nông tại làng Đại Hoàng thuộc tổng Cao Đà, huyện Nam Sang, phủ Lý Nhân,
tỉnh Hà Nam [nay là xã Hòa Hậu, huyện Lý Nhân, tỉnh Hà Nam]. Bút danh Nam Cao do
ghép hai chữ đầu tên huyện và tổng mà thành. Cha là Trần Hữu Huệ, sinh năm 1895 làm
nghề trạm trổ và bốc thuốc bắc. Sau cha ông trở thành chủ một hiệu đồ gỗ ở Hàng Đàn,
thành phố Nam Định, sau đó vì thua lỗ nên cửa hàng vỡ, lại trở về nghề làm ruộng. Mẹ là
Trần Thị Minh, sinh năm 1897 làm vườn làm ruộng và dệt vải.
Nam Cao là con trai cả trong một gia đình đông anh em, có bốn em trai và ba em
gái. Gia đình Nam Cao sống khá chật vật, trong số anh em chỉ có một mình Nam Cao
được đi học. Năm 1922 ông học tại trường tư ở làng, sau đó theo học bậc Tiểu học và
Thành chung ở thành phố Nam Định.
Năm 1934, Nam Cao thi trượt thành chung. Đầu năm 1935, Nam Cao từ Nam Định
trở về quê để chữa bệnh. Ngày 2 tháng 10 năm 1935 Nam Cao lập gia đình với bà Trần
Thị Sen khi anh mới mười tám tuổi.
Khi vừa cưới vợ xong được một tháng thì Nam Cao lên Nam Định đi tàu vào Sài
Gòn sống và làm việc cho một người cậu là ông Ba Lễ, chủ một cơ sở may đồ Tây cho
Pháp. Trong những năm tháng sống ở Sài Gòn, Nam Cao phải lăn lộn kiếm sống, ngoài

việc làm chính ông còn làm rất nhiều nghề khác như: chích thuốc ở nhà thương,
sống
chung với phu phen thợ thuyền. Chính những năm tháng lao động đầy cực khổ này
đã
giúp cho nhà văn nhìn thấy và hiểu hết được đời sống khổ cực bị đọa đày cả về vật chất
lẫn tinh thần của những người lao động mà đặc biệt là tầng lớp tiểu tư sản và tầng
lớp
nông dân lao động nghèo. 12
Đến năm 1938, Nam Cao bị ốm nặng do bệnh tim và tê thấp nên ông từ Sài Gòn
trở ra Bắc. Đứng trước bao chông gai và trở ngại của cuộc sống nhưng bằng sự
kiên
cường và lòng quyết tâm đã tiếp thêm sức mạnh cho Nam Cao, ông tự học và ôn lại vốn
học cũ kết quả là thi đỗ bằng Thành chung. Sau đó, Nam Cao xin làm công chức nhưng
vì
sức khỏe yếu nên không được nhận vào làm. Và lúc này ông xin vào làm dạy học trong
trường tư thục Công Thanh. Chính môi trường dạy học nhiều vất vả của một thầy giáo
trường tư nên Nam Cao đã phần nào hiểu rõ hơn về thân phận của những người trí thức
tiểu tư sản nghèo dưới chế độ thực dân nửa phong kiến.
Năm 1940, khi phát xít Nhật xâm lược Đông Dương, Nam Cao buộc thôi dạy vì
lúc này trường Công Thanh bị chúng lấy để làm chuồng ngựa.
Năm 1943, Nam Cao tiếp thu được đường lối đúng đắn của Đảng cộng sản Đông
Dương qua Đề cương văn hóa 1943, cùng với sự giới thiệu của Tô Hoài, tháng 4
năm
1943 Nam Cao tham gia vào hội Văn Hóa cứu quốc bí mật cùng với Tô Hoài, Nguyên
Hồng, Nguyễn Huy Tưởng, Nguyễn Đình Thi….Cũng từ đó, Nam Cao đã xác định được
quan điểm và lập trường tư tưởng của mình trong sáng tác gắn liền với “nghệ
thuật vị
nhân sinh”.
Tháng 8 năm 1945, Nam Cao tham gia cướp chính quyền ở phủ Lý Nhân và được
bầu làm chủ tịch xã.
Năm 1946 Nam Cao được điều động công tác ở Hội Văn hóa cứu quốc tại Hà Nội,
Thư ký tòa soạn tạp chí Tiên phong của Hội.
Năm 1947 ông lên Việt Bắc, những năm kháng chiến chống Pháp đầy gian khổ
chính là lúc Nam Cao sống và chiến đấu hết mình vì quê hương đất nước. Cuối năm
1947,
Nam Cao được kết nạp vào Đảng cộng sản Đông Dương, đây là niềm vinh dự và niềm
vui
lớn nhất trong cuộc đời hoạt động cách mạng của người chiến sĩ cộng sản Nam Cao.
Tháng 11 năm 1951, trên đường vào công tác vùng địch hậu khu Ba, Nam Cao và
đoàn công tác bị một toán địch phục kích. Ngày 30 tháng 11 năm 1951 Nam Cao đã anh
dũng hi sinh ở Mưỡu Giáp, Hoàng Đan, tỉnh Ninh Bình. Nam Cao ngã xuống giữa lúc
ông đang ấp ủ cuốn tiểu thuyết lớn về quê hương. Chuyến đi đó nhà văn lấy tư liệu để
13
hoàn chỉnh tác phẩm Làng nhưng ông đã không kịp thực hiện được hoài bão và khát vọng
của cuộc đời mình. Sự ra đi của Nam Cao đã để lại một khoảng trống không gì bù đắp

nổi, đó là một sự mất mát lớn lao cho văn học hiện đại nói riêng và nền văn học Việt
Nam
nói chung.
1.1.2. Sự nghiệp sáng tác
Nam Cao qua đời cách đây gần nửa thế kỷ. Ông để lại cho độc giả một khối lượng
tác phẩm không lớn với khoảng 100 tác phẩm, trong đó có 60 truyện ngắn và 2 tập truyện
dài Sống mòn và Truyện người hàng xóm nhưng những tác phẩm của ông có giá trị rất
cao. Nam Cao sáng tác ở cả hai thời kì trước và sau Cách mạng tháng Tám 1945.
1.1.2.1. Thời kì trước Cách mạng tháng Tám
Nam Cao bước vào văn đàn hiện thực phê phán từ năm 1936, đây là khoảng thời
gian diễn ra quá trình đấu tranh dằn vặt để lựa chọn quan điểm, khuynh hướng sáng
tác
cho riêng mình. Đây cũng là thời kì mà nhà văn Nam Cao đang phiêu bạt nơi đất khách
quê người. Ở Sài Gòn, Nam Cao vừa làm đủ nghề để kiếm sống, vừa viết báo cho Kịch
Bóng ở Sài Gòn, Ích Hữu, Tiểu thuyết thứ bảy, Ngày nay. Nội dung của những tác phẩm
thời kì này xoáy sâu vào cuộc đời của những con người sống bằng nghề mua vui
cho
người khác. Cảnh cuối cùng nói về cuộc đời của cô đào hát đam mê ca hát, suốt đời cô
chỉ biết có nghệ thuật nhưng cuối cùng cô đã gục chết trên sân khấu với cả giọng hát của
mình. Truyện Hai cái xác kể về một diễn viên xiếc nghèo bị tình phụ và anh ta đã giết
chết người yêu trong lúc hai người đang biểu diễn cùng nhau. Những tác phẩm trong thời
kì này chưa được đánh giá cao vì các tác phẩm này chưa đạt đến đặc sắc về nội dung và
nghệ thuật. Lúc này Nam Cao kí tên trên các tác phẩm của mình với các bút
danh:
Nguyệt, Xuân Rư, Xuân Du, Nhiêu Khê.
Năm 1937, ông gửi in trên Tiểu thuyết thứ bảy các truyện ngắn: Nghèo, Đui mù.
Trên báo Hữu Ích: Những cánh hoa tàn, Một bà hào hiệp. Thông qua nội dung
của
những tác phẩm này ta thấy được ngòi bút của Nam Cao đang đi vào khai thác bản chất
của cuộc sống và phản ánh hiện thực cuộc sống. Đây chính là dấu hiệu chuyển mình về
khuynh hướng sáng tác trong sự nghiệp sáng tác của nhà văn Nam Cao. 14
Từ năm 1940, khi phát xít Nhật tràn vào Đông Dương, trường tư thục Công Thanh
nơi mà Nam Cao đang dạy học bị trưng dụng làm chuồng ngựa. Nam Cao buộc phải thôi
dạy và trở về quê nhà, lúc này ông viết truyện ngắn Cái chết của con mực gửi cho báo Hà
Nội Tân Văn với bút danh là Xuân Du và cũng gửi thơ in trên báo này ký tên là Nguyệt.
Năm 1941 là năm đánh dấu sự thành công vang dội và khẳng định tên tuổi của
Nam
Cao trong dòng văn học hiện thực phê phán khi ông đem trình làng tập truyện ngắn đầu
tay Đôi lứa xứng đôi [tên trong bản thảo là Cái lò gạch cũ sau đổi tên là Chí Phèo]. Khi
tác phẩm ra đời đã được sự đón nhận nồng nhiệt của công chúng. Chính sự đón nhận của
mọi người đối với tác phẩm Chí Phèo đã tiếp thêm nghị lực và niềm tin cho Nam Cao
tiếp
tục sáng tác theo khuynh hướng văn học hiện thực phê phán.
Xã hội Việt Nam thời kì này đang đắm chìm trong đêm trường nô lệ, nhân dân
phải sống trong cảnh tối tăm, u ám dưới chế độ thực dân nửa phong kiến. Bọn thực dân
và

phong kiến cấu kết chặt chẽ với nhau nhằm bóp nghẹt đời sống của nhân dân ta. Ở làng
Đại Hoàng – quê hương Nam Cao, người nông dân lúc này phải sống trong cảnh
bần
cùng, cơ cực và nghèo đói. Bên cạnh đó, bọn thống trị tranh nhau bóc lột làm cho
đời
sống của người dân lâm vào tình trạng bần cùng hóa. Đây chính là thời điểm mà Nam
Cao phát huy hơn nữa ngòi bút hiện thực của mình, trong thời gian dạy học ở trường tư
thục Kỳ Giang, Thái Bình, Nam Cao cho ra đời các truyện ngắn: Dì Hảo, Nửa đêm.
Năm 1942, Nam Cao trở về làng sáng tác và được in hàng loạt tác phẩm trên Tiểu
thuyết thứ bảy: Cái mặt không chơi được, Nhỏ nhen, Con mèo, Những truyện không
muốn viết, Nhìn người ta sung sướng, Đòn Chồng, Trăng Sáng, Đôi Móng Giò, Trẻ
con không được ăn thịt chó, Đón khách. Đồng thời, cũng trong thời gian này ông cho in
các truyện thiếu nhi trên sách Hoa Mai: Những kẻ khốn nạn, Người thợ rèn, Nụ cười,
Con mèo mắt ngọc, Ba người bạn. Những truyện ngắn viết cho thiếu nhi thường được
tập trung miêu tả về những cảnh đời lưu lạc, những mảnh đời bất hạnh, đời sống
của
những đứa trẻ sống đầu đường xó chợ thiếu thốn cả về vật chất lẫn tinh thần. Nam
Cao
viết bằng cả trái tim đồng cảm, thương xót đối với những cảnh đời bất hạnh của những
đứa trẻ thơ vô tội. 15
Tháng 4 năm 1943, Nam Cao gia nhập Hội Văn hóa cứu quốc. Trong năm này, nhà
xuất bản Cộng Lực in tập truyện ngắn Nửa đêm của Nam Cao. Các sáng tác tiếp theo của
ông lần lượt xuất hiện trên Tiểu thuyết thứ bảy : Mua nhà, Quái dị, Từ ngày mẹ chết,
Làm tổ, Thôi đi về, Truyện tình, Mua danh, Một chuyện Xú- Vơ- nia, Sao lại thế này?,
Mong mưa, Tư cách mõ, Bài học quét nhà, Chuyện buồn giữa đêm vui, Điếu văn,
Cười, Quên điều độ, Xem bói, Một bữa no, Ở hiền, Rửa hờn, Rình trộm, Nước mắt,
Đời Thừa.
Năm 1944, Nam Cao cho in truyện ngắn: Lang Rận, Một đám cưới trên
Tiểu
thuyết thứ bảy, in truyện dài nhiều kì : Truyện người hàng xóm trên tờ Trung Bắc chủ
nhật. Bản thân nội dung của những tác phẩm này không phản ánh xã hội nhưng thông qua
những cảnh đời cùng cực, những số phận bi thảm của những con người sống trong cảnh
đói rách, nghèo khổ bị xã hội vùi dập, bị các thế lực thống trị bóc lột, áp bức bất công để
họ phải rơi vào tình cảnh bế tắc bần cùng tha hóa về nhân cách đã cho ta thấy được giá trị
tố cáo những tác phẩm này rất cao.
Tháng 10 năm 1944, Nam Cao hoàn thành tiểu thuyết Chết Mòn [sau đổi
thành
Sống mòn]. Tác phẩm đã ghi lại cả một quá trình “chết mòn” của người trí thức tiểu
tư
sản bị gánh nặng cơm áo ghì sát đất, qua đó ta thấy được sức mạnh tố cáo xã hội gay gắt
cũng như thấy được những khao khát đổi thay cuộc sống tù túng đó.
Ngoài ra, Nam Cao còn có các truyện dài Ngày Lụt, Cái Miếu, Một đời người, Cái
bát đã bán cho các nhà xuất bản, không giữ được bản thảo đến ngày nay.
Tháng 8 năm 1945, Nam Cao tham gia cướp chính quyền phủ Lý Nhân, được bầu
làm chủ tịch xã và ông cho in truyện Mò sâm banh trên tạp chí Tiền Phong [Cơ
quan

ngôn luận của Hội Văn hóa cứu quốc].
1.1.2.2. Sau Cách mạng tháng Tám
Sau Cách mạng tháng Tám, Nam Cao là cây bút có nhiều chuyển biến sâu sắc về
tư tưởng và về nghệ thuật. Ông hăng hái sáng tác để phục vụ kịp thời cho Cách mạng và
kháng chiến. 16
Năm 1946, Nam Cao được điều động công tác ở Hội Văn hóa cứu quốc tại Hà Nội,
thư kí tòa soạn tạp chí Tiên phong của Hội. Sau đó, ông tham gia đoàn quân Nam tiến với
tư cách phóng viên. Ở Nam Bộ, Nam Cao sáng tác Nỗi truân chuyên của khách má
hồng, Đường vô Nam, in trên tạp chí Tiên phong. Cùng năm này, tập truyện ngắn Cười
được Nhà xuất bản Minh Đức ấn hành. Năm 1947, Nam Cao lên Việt Bắc, trong thời
gian
này ông viết Nhật kí ở rừng. Cuối năm 1947, ông tiếp tục viết Nhật kí ở rừng và cho ra
đời tác phẩm Đôi mắt. Đôi mắt là tuyên ngôn nghệ thuật của Nam Cao về vấn đề nhận
đường của các thế hệ nhà văn lúc bấy giờ. Nhà văn phải có cái nhìn và cágch nhìn đúng
đắn mới có thể góp phần tích cực phục vụ cho cách mạng. Tháng 7 năm 1948, Nam cao
có bài viết về vấn đề Vài ý nghĩ về văn nghệ được đăng trên báo Cứu quốc.
Năm 1948 đến 1949, Nam Cao đi thực tế ở vùng đồng bằng, sáng tác truyện ngắn
Bốn cây số cách một căn cứ địch. Tháng 5 năm 1950, ông nhận công tác và làm việc ở
Tạp chí văn nghệ Việt Nam, lúc này ông viết tiểu thuyết Trận đầu về du kích đồng bằng
nhưng chưa hoàn thành phải bỏ dở dang vì ông chưa thu thập đủ tài liệu thực tế. Năm
1951, ông cho in tập truyện kí Chuyện biên giới và kịch bản Đóng góp.
Ngày 23 tháng 9 năm 1951, Nam Cao cùng Nguyễn Huy Tưởng dự Hội nghị liên
khu Ba. Sau đó, Nam Cao lên liên khu Bốn, rồi tham gia vào công tác thuế nông nghiệp
vào vùng địch hậu khu Ba. Nam Cao có dự định vừa đi làm nhiệm vụ vừa kết hợp lấy
thêm tài liệu để hoàn thành cuốn tiểu thuyết thai nghén nhưng ông chưa thực hiện
được
mong ước của mình thì ông đã bị địch phục kích và bắn chết vào ngày 30 tháng 11 năm
1951.
Nhìn chung, ở cả hai thời kì trước và sau Cách mạng tháng Tám Nam Cao đều có
những sáng tác đặc sắc, vươn tới đỉnh cao nghệ thuật. Sự ra đi của nhà văn đã để lại một
khoảng trống vô cùng to lớn cho nền văn học hiện đại nói riêng cũng như nền văn học
dân
tộc nói chung. Để ghi nhận những đóng góp lớn lao của nhà văn dành cho nền Văn học
Việt Nam hiện đại, Năm 1996 Nam Cao được nhà nước trao tặng giải thưởng Hồ Chí
Minh về Văn học nghệ thuật [đợt 1].
17
1.1.3. Quan niệm sáng tác
Nam Cao ước mơ sáng tác từ lúc còn ngồi trên ghế nhà trường. Ông đã có thơ
truyện cười, truyện ngắn, kịch vui…đăng báo từ năm 1938. Là một người cùng thời với
sự phát triển của văn học lãng mạn ở Việt Nam nên Nam Cao ít nhiều chịu ảnh hưởng
của
văn học lãng mạn thoát ly. Thơ của Nam Cao nặng về nỗi buồn vu vơ, nhưng truyện ngắn
Nam Cao lại hướng vào việc đề cập đến cảnh ngộ đau khổ trong xã hội của những kiếp
người lầm than như: Một cô đào hát gục chết trên sân khấu [Cảnh cuối cùng], một diễn
viên xiếc nghèo bị tình phị đã giết chết người tình rồi tự sát khi biểu diễn [Hai cái xác],
hai chú bé thổi kèn Chicago và nhào lộn trên đường phố [Hai đứa trẻ].

Thời kì này khuynh hướng phê phán xã hội đã thể hiện khá rõ nét ở các sáng tác
của Nam Cao như trong các truyện ngắn Nghèo, Đui mù, Một bà hào hiệp. Nhưng tác
phẩm thể hiện nguyên tắc sáng tác của chủ nghĩa hiện thực thật sự được khẳng định
ở
truyện ngắn Chí Phèo.
Trong số những nhà văn hiện thực trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, Nam
Cao là nhà văn rất có trách nhiệm về ngòi bút của mình. Suốt cuộc đời lao động
văn
chương nhà văn luôn suy nghĩ “sống và viết”, Nam Cao sớm nhận biết tính chất giả dối
phù phiếm của thứ văn thơ “ thơm tho” tràn trề “những ánh trăng lừa dối”. Nam Cao đã
kiên quyết đoạn tuyệt với thứ văn chương đó và đi đến với chủ nghĩa hiện thực. Với Nam
Cao từ bỏ chủ nghĩa lãng mạn tức là từ bỏ con đường thoát li hưởng lạc ích kỉ, phản bội
nhân dân lao động; lựa chọn chủ nghĩa hiện thực có nghĩa là trở về chỗ đứng của mình
trong những người nghèo khổ ruột thịt. Nhà văn đã xác định được vai trò, vị trí của mình
đối với việc phản ánh hiện thực với những bất công ngang trái.
Trong Trăng Sáng Nam Cao đã xác lập sứ mệnh cao quý của nghệ thuật trong xã
hội thuộc địa nửa phong kiến đầy rẫy áp bức bất công thời ấy là nghệ thuật phải hướng
tâm vào đời sống của quần chúng lao khổ dưới đáy xã hội bằng việc lắng nghe và đưa
những “tiếng đau khổ kia thoát ra từ nhưng kiếp lầm than” vào tác phẩm, khiến cho mỗi
dòng, mỗi chữ trong tác phẩm đều mang nhịp đập của trái tim dạt dào tình cảm nhân đạo
của nghệ sĩ, trong đó có nhà văn chứ không phải là món giải trí “của những người đàn bà
nhàn nhã ngả mình trên những chiếc xích đu nhún nhảy”[6; tr.585]. 18
Là một nhà văn chân chính, Nam Cao bao giờ cũng đặt cuộc sống lên trên nghệ
thuật Nam Cao tự nhủ phải sống cho đúng thì mới viết đúng. Khi thực dân Pháp trở lại
xâm lược đất nước ta, Nam Cao muốn “Vứt cả bút đi để cầm súng”, nhà văn cảm thấy
“Nếu như chưa cầm súng một phen thì cầm bút cũng vụng về” [Bút kí Đường vô Nam 1946]. Với Nam Cao nghệ thuật phải thể hiện hiện thực cuộc sống ở cả phương diện nội
dung và hình thức nghệ thuật. Tiểu thuyết của Nam Cao hình như không có sự hư cấu. Vì
vậy, đọc văn Nam Cao ta kinh ngạc về tính chân thực, điều đó khiến cho tác phẩm của
nhà văn có sức thuyết phục mạnh mẽ.
Về phương diện lao động nghệ thuật, Nam Cao nhấn mạnh lương tâm người cầm
bút, Nam Cao phê phán nghiêm khắc sự cẩu thả trong nghề văn, coi đó là sự “bất lương”
là sự “đê tiện”. Nam Cao thấy hết trách nhiệm của người cầm bút với ý thức trách nhiệm
đầy đủ trước xã hội, phải nỗ lực để “hiểu biết, khám phá, sáng tạo”.
1.2. Hình ảnh làng quê là mạch nguồn cảm xúc trong văn chương Việt Nam
1.2.1. Văn học dân gian
Từ xưa đến nay trong tâm thức của mỗi người con đất Việt, làng quê thật gần gũi
và gắn bó. Làng là nơi ta oe oe cất tiếng khóc chào đời, là tiếng võng kẽo kẹt trưa hè với
lời ru ầu ơ của mẹ mà mỗi khi nhớ lại như nâng bước ta trên mọi nẻo đường. Nhắc đến
làng quê, ta nghĩ ngay đến những hình ảnh tiêu biểu như cây đa, bến nước, sân đình, là
lũy tre xanh bao bọc, là sừng sững một cổng làng hay ngào ngạt hương sen nơi ao làng.
Những đêm trăng thanh gió mát, trai thanh gái lịch đi gánh nước ở giếng làng, hay tụ tập
nơi đình làng. Họ gặp nhau và những lời tỏ tình thấm đẫm ánh trăng được nhen lên
từ
đó... tất cả trở thành nỗi thân thương, là ký ức về một miền quê yêu dấu của mỗi
con

người.
Từ bao đời nay, đình làng là hình ảnh thân quen, gắn bó với tâm hồn của mọi
người dân Việt, là nơi chứng kiến những sinh hoạt, lề thói và mọi đổi thay trong đời sống
xã hội của làng quê Việt Nam. Đình làng- một mảnh hồn quê, một nét đẹp của xóm làng
Việt Nam, từ lâu đã in vào tâm khảm mỗi con người và toả sáng trong những bài ca dao
quen thuộc: 19
“Hôm qua tát nước đầu đình
Bỏ quên chiếc áo trên cành hoa sen”
Hay:
“Qua đình ngả nón trông đình
Đình bao nhiêu ngói thương mình bấy nhiêu”
Đình làng đã trở thành biểu tượng tinh thần của mọi người dân Việt. Cái đình
thiêng liêng là nơi tụ họp mọi người trong mọi sinh hoạt chung, vốn rất cần cho cuộc
sống
nông thôn cần có sự nương tựa, đùm bọc, giúp đỡ lẫn nhau. Chính vì vậy, đình làng trở
thành một nơi thân quen gần gũi, là nơi che chở, là nơi ở, là cuộc sống của những người
nông dân Việt Nam.
Mỗi làng quê mang một sắc thái riêng nhưng đều thể hiện sự gắn bó tha thiết của
mỗi người. Đã từ rất lâu rồi, khi nói đến văn hoá làng – nét văn hoá của nông thôn Việt
Nam, chúng ta liên tưởng ngay tới những hình ảnh rất đặc trưng, làm nên biểu tượng của
làng quê. Đó là những hình ảnh của “cây đa, bến nước, sân đình, bụi tre, vườn cây, ao
cá…”.
Hầu như làng quê truyền thống ở Bắc Bộ nào cũng có những cây đa cổ thụ thường
ở đầu làng, cuối làng và ở bên cạnh các di tích. Cuộc sống sinh hoạt của làng diễn ra sôi
động xung quanh gốc đa. Với người dân quê, gốc đa là nơi bình đẳng nhất, không có sự
phân biệt ngôi thứ:
“Không tiền ngồi gốc cây đa
Có tiền thì hãy lân la vào hàng”
Gốc đa là nơi trẻ nhỏ nô đùa, thỏa thích nhặt búp, hái lá, chơi những trò chơi dân
gian. Gốc đa cũng là nơi dân làng ngồi nghỉ chân sau những giờ lao động mệt nhọc, trước
khi về làng hoặc đi khỏi làng. Gốc đa còn là nơi hẹn hò của trai gái:
“Em đang dệt vải quay tơ
Bỗng đâu có khách đưa thơ tới nhà
20
Hẹn giờ ra gốc cây đa
Phượng hoàng chả thấy thấy gà buồn sao”
Mỗi người đều có một vùng quê của riêng mình để mỗi khi nhắc đến lại thấy lòng
lâng lâng một niềm cảm xúc khó tả cùng niềm tự hào vô bờ bến:
“Làng ta phong cảnh hữu tình
Dân cư đông đúc như hình con long
Nhờ trời hạ kế sang đông
Làm nghề cày cấy vun trồng tốt tươi”
Trong tâm thức của mỗi người con đất Việt, làng quê thật gần gũi và thân thương
biết bao. Thật đáng tự hào khi đứng trước phong cảnh hữu tình nơi làng quê với
đồng
ruộng mênh mông bát ngát một màu xanh mơn mởn hòa cùng cuộc sống nhộn nhịp của

con người đã tạo nên một bức tranh làng quê tuyệt vời neo vào lòng bao thế hệ. Bên cạnh
việc ca ngợi vẻ đẹp làng quê ta còn bắt gặp những câu ca dao nói về cuộc sống cũng như
tâm tư tình cảm của người dân quê:
“Rủ nhau đi cấy đi cày
Bây giờ khó nhọc có ngày phong lưu
Trên đồng cạn dưới đồng sâu
Chồng cày, vợ cấy, con trâu đi bừa”.
Câu ca dao đã thể hiện sinh động cuộc sống của người nông dân ngày xưa. Trải
qua thời gian, hình ảnh con trâu đã trở thành biểu tượng quen thuộc của làng quê
Việt
Nam. Chẳng biết tự bao giờ, khi nói đến con trâu, người nông dân Việt lại nghĩ ngay đến
những nét rất riêng của làng quê, nào con đường đất mấp mô, nào gốc đa xanh rì rào, nào
cánh đồng lúa thơm mát.... Sáng, khi mặt trời còn chưa chịu ló mặt khỏi rặng tre, khi mọi
vật còn đang ngon giấc nồng thì trên con đưòng đất dài và rộng, người ta đã có thể trông
thấy cái bóng đen hăm hở của chú trâu hướng ra phía cánh đồng cùng với vợ chồng bác
nông dân lực điền với nào cày nào cuốc. Trâu là bạn chăm chỉ, trung thành của
người 21
nông dân Việt Nam. Bởi vậy, người nông dân vẫn âu yếm gọi trâu như một người bạn
thân:
“Trâu ơi ta bảo trâu này
Trâu ra ngoài đồng trâu cày với ta
Cấy cày vốn nghiệp nông gia
Ta đây trâu đấy ai mà quản công”
Viết về làng quê Việt Nam, tác giả dân gian không dừng lại ở việc ca ngợi vẻ đẹp
mà còn nói về cuộc sống của người dân quê. Người nông dân tuy nghèo về vật chất
nhưng
tình cảm dạt dào, nghĩa tình của họ thật cảm động :
“Kể chi trời rét đồng sâu
Có chồng có vợ rủ nhau cày bừa
Bây giờ trưa đã hồ trưa
Chồng vác lấy bừa vợ dắt lấy trâu
Một đoàn chồng trước vợ sau
Trời rét mặc rét, đồng sâu mặc đồng”
Cuộc sống dù vất vả khó khăn trời thì rét như cắt da cắt thịt, đồng thì sâu, cơ cực
quanh năm với ruộng đồng nhưng người nông dân vẫn vui vẻ tươi cười, họ hạnh phúc vì
tình cảm ngọt ngào có chồng có vợ cùng chia sẻ, cùng chung tay vượt qua mọi trở ngại
của cuộc sống. Tình nghĩa của người dân quê thật chân thành và đáng trân trọng biết bao.
Nhưng thật xót xa, người nông dân dù chăm chỉ làm ăn, vất vả sớm hôm với ruộng đồng,
vậy mà cuộc sống của họ vẫn không cải thiện được, vẫn trắng tay hoàn tay trắng:“Đi cày
ba vụ, không đủ ăn ba ngày tết”. Cuộc sống ở nông thôn bên cạnh những niềm vui, hạnh
phúc vì tình nghĩa đậm đà, người nông dân còn canh cánh bên lòng nỗi khốn khổ bị áp
bức bóc lột của bọn địa chủ:
“Ngó lên mấy đám ông cai
Cấy thưa ông ghét cấy dày ông thương” 22
Vì bọn thống trị bóc lột hết sức tàn nhẫn nên người dân quê rơi vào cảnh nghèo
đói, kêu trời, trời không thấu:

“Trời sao trời ở chẳng cân,
Kẻ ăn không hết, người lần không ra”
Và:
“Ếch kêu dưới vũng tre ngâm,
Ếch kêu mặc ếch, tre dầm mặc tre”
Lời than thân trách phận của những người nông dân đã gióng lên hồi chuông tố
cáo xã hội đương thời. Tuy lời ca dao là trách trời, trách số phận bạc bẽo...nhưng
nhìn
chung qua những câu ca dao trên, người đọc đã ngầm hiểu những bất công ngang trái mà
người nông dân phải gánh chịu là do sự áp bức bóc lột của bọn thống trị. Qua những bài
ca dao được chắt lọc từ cuộc sống, tác giả dân gian còn cho ta thấy được sự phản kháng
của người nông dân, tuy ở một mức độ nhất định nhưng phần nào thể hiện được sự nổi
dậy của người nông dân nhằm vươn tới một cuộc sống công bằng xóa bỏ áp bức bất
công:
“Bớt đồng thì bớt cù lao,
Bớt ăn bớt việc thì tao bớt làm”
Với ngôn từ giản dị, gần gũi không cầu kì trau chuốt trong từng câu chữ, tác giả
dân gian đã tái hiện bức tranh làng quê xưa với đầy đủ khía cạnh về vẻ đẹp của cảnh vật
thiên nhiên, của cuộc sống con người cũng như đời sống, nỗi cơ cực của người
nông
dân… Qua đó còn cho ta thấy được tình cảm thiết tha, niềm tự hào của tác giả dân gian
đối với quê hương, đất nước.
1.2.2. Văn chương trung đại
Hình ảnh làng quê Việt Nam thân yêu với những nét đơn sơ mộc mạc không chỉ
được chuyên chở đầy ắp qua những câu ca dao mượt mà, trữ tình mà còn được thể hiện rõ
trong mạch nguồn cảm xúc của văn chương trung đại. Những trang thơ thấm đẫm hương
vị làng quê, miêu tả cuộc sống bình dị nơi thôn dã được vua Trần Nhân Tông thể hiện
chân thành và hết sức tinh tế: 23
“Thôn hậu thôn tiền đạm tự yên,
Bán vô bán hữu tịch dương biên.
Mục đồng địch lý ngưu quy tận,
Bạch lộ song song phi hạ điền”.
Dịch thơ
[Xóm trước thôn sau tựa khói lồng
Bóng chiều như có thoắt dường không.
Mục đồng thổi sáo trâu về hết,
Cò trắng từng đôi liệng xuống đồng].
[Thiên trường vãn vọng]
Thật đẹp biết bao khi đứng trước bức tranh đồng quê rộng lớn với những nét vẽ hết
sức tinh tế về cảnh sắc thôn quê bình dị. Hình ảnh đàn trâu thong thả về chuồng
trong
điệu sáo dặt dìu thấm đẫm tình quê của những đứa trẻ chăn trâu hồn nhiên trong sáng,
hòa
cùng hình ảnh từng đôi cò trắng hạ cánh xuống đồng, thi nhân đã hoàn thành bức tranh
đồng quê tuyệt đẹp của mình. Tuy nhà thơ chỉ miêu tả bằng thứ ngôn ngữ rất
giản dị

nhưng vẫn thể hiện được cái “thần” riêng của bức tranh phong cảnh.
Đến với hình ảnh làng quê trong thơ Nguyễn Trãi, ta bắt gặp cảnh mùa xuân
tươi mát, mơn mởn nơi làng quê nông thôn có cỏ xanh, có mưa xuân, đường đồng quạnh
quẽ, con đò gối bãi vắng lặng. Làng quê hiện lên tuy phảng phất một nỗi buồn nhưng rất
đỗi thơ mộng:
“Cỏ xanh như khói bến xuân tươi
Lại có mưa xuân nước vỗ trời
Quạnh quẽ đường đồng thưa vắng khách
Con đò gối bãi suốt ngày ngơi”
[Bến đò ngày xuân] 24
Cuộc sống làng quê với hình ảnh lao động thường nhật của người nông dân được
nhà thơ khắc họa một cách sinh động gần gũi:
“Một cày một cuốc thú nhà quê
Áng cúc lan chen vãi đậu kê
Khách đến chim mừng hoa xẩy rụng
Chè tiên nước ghín nguyệt đeo về”
[Thuật hứng bài số 3]
Nhà thơ vẽ ra trước mắt chúng ta hình ảnh thân quen gần gũi của người nông dân,
ngày ngày vác cuốc ra đồng cày xới trên thửa ruộng của mình. Con người và thiên nhiên
giao hòa, khăng khít với nhau. Người đến thì chim mừng, hoa reo vui, trên đường gánh
nước về thì có trăng bầu bạn. Dù con người chỉ có một mình cô đơn, cuộc sống vẫn sống
động và đầy thi vị. Cảnh làng quê và cuộc sống làng quê thật bình dị, êm đềm qua cái
nhìn tinh tế của nhà thơ, dù cảnh sống nghèo khó vẫn lạc quan thư thái.
Khi nhắc đến hình ảnh làng quê trong thi ca trung đại, ta không thể nào không nhắc
đến nhà thơ của làng cảnh Việt Nam - Nguyễn Khuyến. Bằng tài năng của mình, ông đã
đưa thơ Việt Nam phát triển lên một bước mới, đặc biệt là đến gần với hiện thực, cụ thể
và sinh động hơn trong bút pháp miêu tả. Thiên nhiên làng quê trong thơ Yên Đổ đến với
độc giả bằng tất cả vẻ đẹp giản dị, thanh sơ mà vẫn có được những nét hấp dẫn riêng của
nó.
Trong số rất nhiều bài thơ tả cảnh làng quê của Nguyễn Khuyến, có ba bài thơ đã
luôn toả ra thứ ánh sáng êm dịu và trong trẻo, làm say đắm lòng người. Thiên nhiên bao
la
của những ngày thu muộn, có ao nước trong veo lóng lánh bóng trăng, có đom đóm
lập
loè ngõ tối đã tạo nên ba bức tranh đặc sắc về cảnh thu Việt Nam ở vùng đồng bằng Bắc
Bộ. Ba bài thơ này được nhân dân ghi nhớ và truyền tụng bởi mùa thu của miền Bắc nước
ta được miêu tả rất sinh động, sát thực, chứ không phải mùa thu mượn ở nơi khác. Tiêu
biểu cho thu Việt Nam phải nói đến Thu điếu:
25
“Ao thu lạnh lẽo nước trong veo
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo
Sóng biếc theo làn hơi gợn tí
Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo
Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo
Tựa gối buông cần lâu chẳng được

Cá đâu đớp động dưới chân bèo”
[Thu điếu]
Đọc bài thơ, chúng ta có thể tưởng tượng ra trước mắt một bức tranh thuỷ mặc, có
bối cảnh xa, gần thật sống động. Khung cảnh mùa thu làng quê Bắc Bộ được gói
vào
trong một không gian hẹp, chiếc ao thu be bé, xinh xắn, chiếc thuyền câu cũng bé tẻo teo.
Làn nước trong veo làm nổi bật chiếc thuyền câu nhỏ nhắn. Bài thơ xinh xắn đã mở ra
trước mắt chúng ta cảnh vật thiên nhiên nơi làng quê: đây là từng gợn lăn tăn của
dòng
nước xanh biếc; kia là chiếc lá vàng khẽ rơi làm duyên cùng làn gió nhẹ; ngước mắt lên
nhìn là bầu trời xanh ngắt, rộng lớn, không hề vẩn tạp, cao vời vợi, sâu thăm thẳm trong
không gian đa chiều.
Cũng trong mạch cảm xúc ấy, Nguyễn Khuyến đã đưa cái thần của cảnh thu Việt
Nam vào bài Thu vịnh. Cái thanh thoát nhẹ nhõm, cái cao vời vợi của không gian được
gói gọn trong bầu trời thu xanh ngắt kia..
“Trời thu xanh ngắt mấy tầng cao,
Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu.
Nước biếc trông như tầng khói phủ,
Song thưa để mặc bóng trăng vào”
[Thu vịnh] 26
Đến với Thu ẩm, chúng ta cũng không thấy những hình ảnh ước lệ, tượng trưng,
sang
trọng như “rèm châu, lầu ngọc, chén vàng” mà thay vào đó là sự bình dân, thanh sơ và
giản dị, với :
“Năm gian nhà cỏ thấp le te
Ngõ tối đêm sâu đóm lập loè”
[Thu ẩm]
Hình ảnh ngôi nhà, vừa là tả thực, vừa khái quát tầm vóc của một làng quê vùng
đồng chiêm trũng. Từ láy “le te” đã khắc hoạ hình dáng của ngôi nhà cỏ trong không
gian,
nó là nơi thu hút, hội tụ sự ấm áp, dung dị của đời sống nông thôn đất Việt. Trong
thơ
Nguyễn Khuyến, thiên nhiên được miêu tả cũng là một thiên nhiên nông thôn rất rõ.
Cảnh
mùa thu trong thơ của ông không phải là mùa thu ở miền nào, thời nào, mà là mùa thu ở
quê ông, vùng đồng chiêm Bắc Bộ lúc bấy giờ. Ta có thể nhận thấy điều ấy qua cái màu
“xanh ngắt” của bầu trời, đến cái nước “trong veo” của ao cá hay từ cái “Lưng giậu phất
phơ màu khói nhạt, Làn ao lóng lánh bóng trăng loe”.
Sau khi cáo bệnh từ quan, Nguyễn Khuyến trở về với ruộng vườn. Hai mươi năm
của đời cụ là hai mươi năm giữa người, giữa cảnh thôn quê. Khác với Chu Mạnh Trinh,
Nguyễn Khuyến không chỉ mượn thiên nhiên làm bạn tiêu sầu, mà còn hòa mình vào
cuộc
sống nông thôn. Với đặc điểm ấy, lời thơ cụ Nguyễn Khuyến là những lời rung cảm chân
thành của một tâm hồn dân quê, lắm khi nhẹ nhàng mộc mạc như lời ca dao. Thiên nhiên
trong trong thơ ông không bó buộc phải là rộng lớn, đặc sắc, mà nhiều khi chỉ là những
cảnh, những hình ảnh giản dị, quen thuộc của quê hương xứ sở, nhất là cảnh nông thôn:

một ao thu nhỏ lạnh, một ngõ xóm trồng trúc, một khoảng trời xanh, một ngọn núi, một
cánh đồng nước lụt, mảnh vườn sau nhà lúc vào hè… Những cảnh đó ông khéo khơi rộng
và tìm ra những vẻ đẹp chưa ai khai thác bao giờ. Nhà thơ Yên Đỗ cũng đau đáu nỗi lo
của một lão nông nghèo trước cuộc sống khó khăn thiếu thốn:
“Sớm trưa dưa muối cho qua bữa,
Chợ búa, trầu chè chẳng dám mua”
[Chốn quê] 27
Hay nỗi ám ảnh thường xuyên của người nông thôn là lo mất mùa, lụt lội:
“Năm nay cày cấy vẫn chân thua,
Chiêm mất đằng chiêm, mùa mất mùa”.
[Chốn quê]
Và:
“Quai Mễ Thanh Liêm đã vỡ rồi,
Vùng ta thôi cũng lụt mà thôi”
[Nước lụt Hà Nam]
Trong một khung cảnh như vậy, hình ảnh người dân quê hiện lên hết sức chân thực
và sinh động. Nhà thơ cũng lo cái lo của người dân, sống cuộc sống bần hàn chạy ăn từng
bữa, đo đếm cân đong từng xu như họ.
“Năm nay cày cấy vẫn chân thua
Chiêm mất đằng chiêm, mùa mất mùa
Phần thuế quan thu, phần trả nợ
Nửa công đứa ở nửa thuê bò
Sớm trưa dưa muối cho qua bữa
Chợ búa trầu cau chẳng dám mua”
[Nhà nông than thở]
Cách hàng mấy chục năm, trước khi Ngô Tất Tố viết Tắt đèn, Nguyễn Công Hoan
viết Bước đường cùng, ta đã được biết đến một nông thôn Việt Nam đói nghèo với cảnh
mất mùa năm này qua năm khác, cảnh công xá bèo bọt, cảnh thuế má quan lệ thúc đòi,
cảnh nợ nần với người cùng khổ “lãi mẹ, lãi con sinh đẻ mãi”, cảnh “sâu hạn liên miên
úng lụt tràn ”, …trong thơ Nguyễn Khuyến.
Những hình ảnh ước lệ, tượng trưng trong thơ cổ rất ít gặp nơi thơ Nguyễn
Khuyến, mà phần nhiều là những hình ảnh quen thuộc, chất phác, gắn liền với dân quê
như: con trâu, con gà, ngõ trúc, đường làng, khúc sông, bãi chợ, vườn cà, cây cải, ao cá,
28
bờ tre. Trong bài thơ Bạn đến chơi nhà, Nguyễn Khuyến đã thể hiện tình bạn chân thành
một cách hóm hỉnh qua việc sử dụng những chất liệu rất đời thường:
“Đã bấy lâu nay bác tới nhà,
Trẻ thời đi vắng chợ thời xa.
Ao sâu nước cả khôn chài cá,
Vườn rộng rào thưa khó đuổi gà.
Cải chửa ra cây, cà mới nụ,
Bầu vừa rụng rốn, mướp đương hoa.
Đầu trò tiếp khách trầu không có,
Bác đến chơi đây, ta với ta”.
[Bạn đến chơi nhà]
Không gian trong bài thơ là ao cá, vườn rau, lại có cà, cải, bầu, mướp… những loại

cây trồng thường thấy ở thôn quê. Khung cảnh làng quê rất quen thuộc, gần gũi và đậm
đà
phong vị dân tộc. Cuộc sống của người dân quê thường gắn liền với vườn rau, ao cá với
con gà, con vịt. Những chất liệu đời thường ấy đã đi vào bức tranh thiên nhiên
của
Nguyễn Khuyến thật giản dị biết bao, điều đó chứng tỏ nhà thơ rất yêu quý và gắn bó với
cuộc sống nơi thôn dã.
Từ những hình ảnh, những chất liệu hết sức đời thường nhưng qua cái nhìn của
Nguyễn Khuyến tất đã trở nên tươi tắn, nhẹ nhàng và mềm mại thể hiện đầy đủ bức tranh
làng cảnh Việt Nam. Qua cảm nhận của ông, tất cả đã trở thành phong vị của quê hương.
Quan sát bức tranh thiên nhiên và bức tranh tâm trạng trong thơ văn Nguyễn Khuyến
ta
nhận thấy ông là người gắn bó rất sâu sắc với làng quê Việt Nam mà nhất là vùng đồng
bằng Bắc Bộ nơi ông sinh sống.
Nhìn chung, làng quê trong thơ ca trung đại được các thi nhân thể hiện rất chân
thực và gần gũi. Đó là vẻ đẹp của cảnh sắc thiên nhiên miền thôn dã, vẻ đẹp của cuộc
sống con người đồng thời cũng là niềm day dứt xót xa của thi nhân khi cuộc sống của
người dân quê rơi vào nghèo khổ, cơ cực…Dù thể hiện ở phương diện nào ta cũng thấy
29
được tình yêu tha thiết cũng như niềm tự hào của các thi sĩ trung đại dành cho làng quê
của mình nói riêng cũng như quê hương đất nước Việt Nam nói chung.
1.2.3. Văn chương hiện đại
Trong lịch sử thi ca Việt Nam, làng quê là một nguồn cảm hứng lớn. Ca dao, thơ
trung đại đã có nhiều bài xuất sắc về đề tài này. Đến với văn chương hiện đại, đề tài làng
quê được các tác giả khai thác trên cơ sở kế thừa văn học truyền thống nhưng sáng
tạo
trên nền hiện thực xã hội mới.
Với các thi sĩ hiện đại [đặc biệt là các nhà thơ trong phong trào thơ Mới] tìm đến
thiên nhiên, họ đặc biệt say sưa với vẻ đẹp của phong cảnh làng quê. Hình ảnh làng quê
mà trước hết là phong cảnh đã ngấm vào máu thịt, ăn sâu trong tâm thức mỗi người bằng
tình cảm gắn bó tự nhiên, sâu nặng. Ta hãy nghe tiếng lòng rung cảm của Đoàn Văn Cừ
trước vẻ đẹp thật đơn sơ, bình dị :
“Dải mây trắng đỏ dần trên đỉnh núi
Sương hồng lam ôm ấp nóc nhà tranh
Trên con đường viền trắng mép đồi xanh
Người các ấp tưng bừng ra chợ Tết”
[Chợ Tết - Đoàn Văn Cừ]
Đọc bài thơ ta như lạc vào không khí nhộn nhịp vui tươi, nô nức nơi thôn dã. Trên
lối cỏ quanh co, dưới bầu trời quang đãng, từng đoàn người các ấp tưng bừng đến chợ tết.
Không kể già trẻ trai gái mọi người đều hăm hở sốt sắng tạo nên một không khí tết ở làng
quê thật đầm ấm, nhộn nhịp. Trong những lời thơ đẹp một cách đơn giản và ý nhị, phiên
chợ tết ở nhà quê hiện ra cùng với những hình ảnh ngộ nghĩnh, những dáng điệu kỳ thú
dưới ngòi bút linh hoạt của Đoàn Văn Cừ.
Đến với nữ sĩ Anh Thơ, ta bắt gặp một chiều xuân mưa bụi êm đềm, bến sông
vắng lặng hòa với hình ảnh con đò, quán nước, hoa xoan tím, đàn cò bay, đàn sáo, cánh
bướm…gần gũi thân quen trong những vần thơ ngọt ngào:

Tải về bản full

Luyện Bài Tập Trắc nghiệm Ngữ Văn 11 - Xem ngay

Báo lỗi - Góp ý