Ở người cao tuổi, ADR [Adverse Drug Reactions], còn được hiểu là tác dụng phụ, tác dụng ngoại ý của thuốc dễ xuất hiện do các nguyên nhân sau:
- Người cao tuổi do sức yếu hay đau ốm thường dùng nhiều thuốc hơn so với người trẻ tuổi. Như người trên 65 tuổi thường phải dùng 5, 6 thuốc mỗi ngày. Ta nên lưu ý, số lượng thuốc dùng càng nhiều càng dễ xảy ra ADR. Đặc biệt, người cao tuổi mắc các bệnh mạn tính [như bệnh tim mạch] đòi hỏi sử dụng thuốc có hoạt tính mạnh, khoảng cách an toàn hẹp, tức khoảng cách giữa liều điều trị và liều gây độc rất gần nhau.
- Người cao tuổi thường hay lo lắng về sức khỏe của bản thân, thường tự ý dùng thêm thuốc ngoài thuốc đã được chỉ định, thậm chí dùng thuốc để phòng [như dùng thuốc giảm đau hạ sốt để ngừa cảm!].
- Do trí tuệ sút giảm, nhìn kém, nghe không rõ, người cao tuổi thường hay nhầm lẫn trong sử dụng thuốc, đặc biệt về liều lượng [như uống quá liều], về số lần dùng trong ngày [uống thuốc rồi do không nhớ tưởng chưa uống nên dùng thêm]. Vì vậy cần có người thân theo dõi sát việc dùng thuốc.
- Do quá trình tích tuổi lão hóa ảnh hưởng đến cơ thể làm cho quá trình hấp thu, phân bố, chuyển hóa, bài tiết thuốc khác thường dẫn đến người cao tuổi dễ bị những phản ứng bất ngờ và có hại của thuốc. Ở người cao tuổi, ADR xảy ra nhưng lại có các biểu hiện lâm sàng dễ đưa đến ngộ nhận là do rối loạn, do bệnh gây ra. Thí dụ như có khá nhiều thuốc gây ADR làm cho người cao tuổi bị táo bón nhưng người đó cứ đinh ninh là mình bị bệnh.
Các biểu hiện lâm sàng thường gặp do ADR của thuốc:
- Buồn ngủ: Các thuốc có tác dụng gây ức chế hệ thần kinh trung ương đều gây buồn ngủ kiểu ngủ gà ngủ gật. Như thuốc an thần gây ngủ, thuốc kháng histamin trị dị ứng [lưu ý nhiều thuốc trị cảm, sổ mũi có chứa thuốc kháng histamin gây buồn ngủ], thuốc chống trầm cảm, một số thuốc trị tăng huyết áp, trị tiểu đường dạng viên uống... cũng có ADR gây buồn ngủ.
- Rối loạn giấc ngủ: Ngược với tác dụng gây buồn ngủ, thuốc giãn phế quản trị hen suyễn gây khó ngủ, một số thuốc lợi tiểu gây mất ngủ do phải tiểu tiện đêm. Đặc biệt, thuốc trị bệnh tăng huyết áp có thể gây ác mộng, thuốc glucocorticoid dùng lâu ngày có thể gây chứng ngừng thở khi ngủ, thậm chí thuốc an thần nhóm benzodiazepin như diazepam dùng trị mất ngủ gây ADR là ngủ chập chờn, không sâu.
- Rối loạn nhận thức: Một số thuốc gây rối loạn nhận thức như lú lẫn, mất trí nhớ. Một số thuốc chống trầm cảm, chống co giật, thuốc chống co thắt, thuốc trị tăng huyết áp [như clonidin, methyldopa], thuốc trị bệnh Parkinson là levodopa, thuốc trị suy tim digitalin, thậm chí một số thuốc kháng sinh cũng có ADR gây lú lẫn, mất trí nhớ. Ở người cao tuổi, đây là rối loạn rất dễ nhầm lẫn với hiện tượng lão suy gây sa sút trí tuệ.
- Táo bón: Có khá nhiều thuốc gây táo bón cho mọi lứa tuổi, riêng người cao tuổi, do dùng nhiều thuốc nên tỷ lệ bị tác dụng phụ này rất cao. Đó là các thuốc chống co thắt, thuốc an thần, thuốc chống trầm cảm, một số thuốc trị loét dạ dày - tá tràng.
- Rối loạn tiểu tiện: Các thuốc chống trầm cảm, thuốc chống co thắt, thuốc kháng histamin trị dị ứng, thuốc an thần kinh, thuốc trị bệnh Parkinson có thể gây khó tiểu hoặc gây chứng tiểu tiện không kiểm soát [tức không nín tiểu theo ý muốn được].
- Rối loạn đường tiêu hóa: Ở người cao tuổi, do chất nhày bảo vệ niêm mạc dạ dày ít đi, giảm sự tưới máu ở dạ dày - ruột nên dễ bị ADR của thuốc trị viêm khớp [gọi là thuốc chống viêm không steroid] từ nhẹ là khó tiêu đầy bụng đến nặng là loét, xuất huyết đường tiêu hóa.
- Té ngã: Thuốc trị tăng huyết áp dễ làm người cao tuổi hạ huyết áp ở tư thế đứng hoặc thuốc an thần, thuốc chống trầm cảm làm rối loạn sự giữ thăng bằng làm cho người cao tuổi dễ bị té ngã. Người cao tuổi [cả nam lẫn nữ] thường bị loãng xương nên khi bị té ngã do ADR của thuốc dễ bị gãy xương đưa đến nằm bất động lâu dài làm giảm rất nhiều chất lượng cuộc sống ở người cao tuổi.
- Rối loạn hoạt động tình dục: Không chỉ do quá trình tích tuổi mà có nhiều loại thuốc trong thời gian sử dụng có ảnh hưởng, làm giảm ham muốn, đặc biệt gây “bất lực” ở người cao tuổi là nam giới.
Những điều trình bày ở trên cho thấy người cao tuổi cần thận trọng tối đa khi sử dụng thuốc vì luôn có nguy cơ bị ADR của thuốc ảnh hưởng đến sức khỏe. Tuy nhiên, có bệnh mới phải dùng thuốc và dùng thuốc là cần thiết. Dùng thuốc sẽ trị được bệnh, còn ADR thật ra không phải lúc nào cũng xảy ra, cũng như không phải xảy ra cho tất cả mọi người mà tùy theo cơ địa mỗi người ADR có thể xảy ra hoặc không, và mức độ biểu hiện cũng khác nhau.
Lưu ý khi sử dụng thuốc ở người già:
Để phát huy cao nhất tác dụng điều trị của thuốc và hạn chế thấp nhất ADR do thuốc gây ra, người cao tuổi cần lưu ý:
- Không nên tự ý sử dụng thuốc bừa bãi, tốt nhất hãy dùng thuốc theo sự chỉ định của bác sĩ, theo sự hướng dẫn của dược sĩ.
- Khi bác sĩ cho đơn thuốc, phải dùng đúng thuốc theo đơn đó. Không được tự ý dùng thêm thuốc khi chưa hỏi ý kiến của bác sĩ điều trị.
- Khi đang dùng thuốc, nếu thấy có những rối loạn, những phản ứng bất thường không nên tự ý bỏ, ngưng thuốc hoặc thay thế thuốc khác mà nên trở lại khám ở bác sĩ đã chỉ định thuốc, kể rõ sự việc để bác sĩ cho hướng xử trí.
- Đối với một số ADR thuộc loại gây khó chịu, có thể áp dụng các biện pháp điều chỉnh sinh hoạt, ăn uống để khắc phục như: không làm việc đòi hỏi sự tập trung tỉnh táo nếu dùng thuốc gây buồn ngủ; ăn nhiều rau củ, trái cây, uống nhiều nước nếu thuốc gây táo bón v.v... Người cao tuổi có thể tham khảo ý kiến bác sĩ, dược sĩ về các biện pháp khắc phục này.
Nguyên nhân dễ xảy ra tai biến do dùng thuốc
Do người cao tuổi thường phải dùng nhiều loại thuốc khác nhau để điều trị bệnh, điều này làm tăng nguy cơ tương tác thuốc và những phản ứng có hại khác. Thậm chí dùng thuốc điều trị bệnh này lại làm nặng hơn bệnh kia. Ở người cao tuổi có sự suy giảm đáng kể chức năng của một số cơ quan, do vậy, việc đáp ứng với thuốc cũng chậm hơn. Để đạt hiệu quả lại phải tăng liều điều trị nên rất dễ gây độc.
Bộ máy tiêu hóa của người cao tuổi giảm số lượng các tế bào hấp thu kèm theo giảm nhu động ruột cũng như giảm lượng máu tuần hoàn đến ruột, dẫn đến việc hấp thu [thức ăn và thuốc] chậm chạp và khó khăn hơn. Khi đó, thuốc lưu lại trên đường tiêu hóa lâu hơn nên dễ gây biến chứng trên đường tiêu hóa.
Khối lượng các mô ở người già giảm, khối lượng nước giảm nhưng lượng mỡ lại tăng lên. Vì vậy, các thuốc tan trong nước sẽ bị tăng nồng độ, còn các thuốc tan trong mỡ sẽ bị chậm khởi đầu nhưng lại tăng thời gian tác dụng dễ dẫn đến tích luỹ gây độc.
Ngoài ra, do loại protein chịu trách nhiệm vận chuyển thuốc trong máu giảm nên lượng thuốc lưu hành tự do trong cơ thể sẽ tăng, có thể gây tăng quá mức tác dụng dẫn tới nhiều biến chứng với người cao tuổi. Khi vào cơ thể, thuốc được thải trừ chủ yếu qua gan và thận, nhưng ở người già, chức năng gan và thận đều giảm, ảnh hưởng tới chuyển hoá của thuốc, dễ dẫn đến ngộ độc thuốc.
Trí nhớ ở người cao tuổi giảm sút nên thường dễ nhầm lẫn, hay quên, lại cộng thêm mắt kém nhìn mờ, khó nhìn thấy để phân biệt thuốc nên rất dễ xảy ra tình trạng dùng sai y lệnh, dùng sai loại thuốc, vừa uống loại thuốc này rồi lại uống tiếp, điều này rất nguy hiểm.
Nguy cơ do thuốc thường gặp ở người cao tuổi
Với người cao tuổi, không nên để họ tự ý sử dụng thuốc mà người thân phải kiểm soát. Đây là điều hết sức cần thiết để kịp thời phát hiện những tác dụng phụ, tác dụng không mong muốn do thuốc gây ra. Một số tác dụng không mong muốn thường gặp ở người cao tuổi cần lưu ý:
Rối loạn giấc ngủ: Buồn ngủ là một trong những dấu hiệu thường gặp ở người cao tuổi khi dùng thuốc. Khi sử dụng các thuốc như thuốc ngủ, thuốc chống dị ứng, thuốc trị cảm [viên thuốc có kết hợp với chlopheniramin] sẽ gây buồn ngủ ở người cao tuổi. Một số loại thuốc khác có thể gây nên rối loạn giấc ngủ ở các mức độ và cách thức khác nhau như: thuốc giãn phế quản [gây khó ngủ], thuốc lợi tiểu [gây mất ngủ do tiểu tiện đêm], thuốc corticoid [dùng lâu ngày có thể gây chứng ngừng thở khi ngủ], một số thuốc tuần hoàn não uống vào buổi chiều và tối gây tình trạng khó ngủ và mất ngủ.
Rối loạn nhận thức: một số thuốc có tác dụng phụ gây lú lẫn, hay quên, mất trí nhớ như thuốc chống trầm cảm, thuốc chống co giật [phenytoin hay barbiturat], thuốc trị tăng huyết áp, suy tim… Thậm chí một số kháng sinh cũng có những tác dụng phụ này. Ở người cao tuổi, đây là rối loạn rất dễ nhầm với hiện tượng lão suy làm sút giảm trí tuệ.
Mất thăng bằng tư thế, té ngã: Một số thuốc trị tăng huyết áp dễ gây hạ huyết áp tư thế đứng, thuốc an thần nhóm benzodiazepin, thuốc chống trầm cảm, thuốc kháng histamin H1 [chlopheniramin], các thuốc cảm cúm… làm rối loạn sự giữ thăng bằng khiến người cao tuổi dễ ngã… Khi người cao tuổi ngã sẽ rất nguy hiểm vì ở tuổi cao, xương đã bị loãng nên giòn rất dễ gãy và khó liền. Vì vậy, khi uống các thuốc này, người cao tuổi nên thận trọng trong việc đổi tư thế. Khi uống thuốc, đang ngồi đứng dậy phải từ từ. Nếu đứng bật dậy rất dễ gây tụt huyết áp tư thế đứng [thấy choáng váng] rất nguy hiểm.
Ho do thuốc: Việc dùng các thuốc long đờm, tiêu chất nhày, giãn phế quản [acetylcystein] giúp làm loãng dịch tiết đường hô hấp để chúng dễ bị bật ra ngoài, nhưng sẽ gây ho, điều này khiến người cao tuổi rất khó chịu, đồng thời phản xạ ho có thể làm nặng thêm tình trạng hen phế quản, mất ngủ, suy hô hấp… Một số thuốc trị tăng huyết áp mà người cao tuổi thường phải sử dụng, thường gây tắc nghẽn đường hô hấp trên và gây ho mạn tính dai dẳng. Tác dụng phụ gây ho khan của thuốc hạ huyết áp thường tập trung ở 3 nhóm thuốc là: nhóm thuốc ức chế men chuyển [captopril, enalapril, benazepril, lisinopril], nhóm thuốc chẹn bêta [propranolol, nadolol, metoprolol, atenolol…] và nhóm thuốc chẹn kênh calci [nifedipin, nicardipin, amlodipin…].
Táo bón, tiêu chảy và rối loạn tiểu tiện: Có khá nhiều thuốc gây táo bón và có thể gây khó tiểu hoặc tiểu tiện không kiểm soát cho người cao tuổi như thuốc chống co thắt, an thần, chống trầm cảm, thuốc trị bệnh Parkinson… Khi bị táo bón, người cao tuổi phải dùng thuốc nhuận tràng. Nếu dùng thuốc nào đó cùng với thuốc nhuận tràng rất có thể thuốc đó sẽ bị tống ra ngoài sớm [do thuốc nhuận tràng làm tăng nhu động ruột], do đó làm giảm hấp thu thuốc, giảm hiệu quả điều trị. Tình trạng tiêu chảy do thuốc cũng hay gặp ở người cao tuổi khi phải dùng thuốc trị đái tháo đường, kháng sinh, thuốc trị viêm loét đại trực tràng...
Lời khuyên cho người dùng thuốc
Để tránh các tác dụng không mong muốn hoặc tai biến do thuốc xảy ra, người già rất cần được người thân hoặc người chăm sóc quan tâm và theo dõi sát sao trong quá trình điều trị bệnh. Cần hỏi kỹ bác sĩ thời gian dùng từng loại thuốc, uống vào thời gian nào [sáng, trưa, chiều] hay uống vào lúc nào [no hay đói] hoặc loại thuốc này không uống cùng lúc với loại thuốc nào để tránh các tương tác bất lợi. Nên thông báo cho bác sĩ loại thuốc mà người già đang dùng và tiền sử đã bị dị ứng với loại thuốc nào để có sự cân nhắc. Tuyệt đối không để người cao tuổi uống thuốc trong tư thế nằm, khi đó thuốc không trôi được xuống dạ dày và đọng lại trên thực quản sẽ gây tác hại tại chỗ. Không để người già tự ý dùng thuốc hoặc dùng theo lời mách bảo [kể cả thuốc bổ]...