Chính sách đất đai còn nhiều bất cập khiến người nông dân có đất không muốn “buông”, tự sản xuất manh mún. Ngược lại, người muốn có đất để làm nông nghiệp hiệu quả lại không tiếp cận được nguồn đất.
Thông tin từ Diễn đàn Nông nghiệp mùa Thu 2019 với chủ đề “Chính sách đất đai và sự phát triển nông nghiệp Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế” tổ chức ngày 24/10 cho thấy Việt Nam là một trong những quốc gia có diện tích ruộng đất bình quân theo đầu người thấp nhất thế giới.
Phát triển manh mún
Theo nghiên cứu của Viện Chính sách và chiến lược phát triển nông nghiệp - nông thôn [Bộ NN&PTNT], diện tích bình quân hộ nông dân hiện chỉ ở mức dưới 0,5ha/hộ. Năng suất sử dụng đất cũng rất thấp, chỉ khoảng 1.000USD/ ha, tương đương với Lào và chỉ bằng 1/2 Philippines, 1/3 của Indonesia và Thái Lan.
Đóng góp của đất đai cho tăng trưởng nông nghiệp có xu hướng giảm. Số lượng doanh nghiệp [DN] nông nghiệp tăng nhưng vẫn chỉ chiếm khoảng 1,6% tổng số DN cả nước. Đặc biệt trong đó, có trên 90% là DN nhỏ, thậm chí là siêu nhỏ với 10 - 50 lao động. Doanh thu bình quân của các DN nông nghiệp chỉ đạt 3,6 tỷ đồng/năm.
Thu nhập từ nông nghiệp hiện còn thấp, bình quân chung cả nước mới đạt khoảng 47 triệu đồng/người/ năm. Điều này khiến nông dân có xu hướng giảm diện tích đất sử dụng, người dân không thiết tha với sản xuất nông nghiệp.
Một thống kê cho thấy tỷ lệ bỏ hoang đất nông nghiệp đã tăng từ 1,7% vào năm 2014 lên 3,8% vào năm 2016; đồng thời diện tích sử dụng đất bình quân hộ giảm 0,9% trong giai đoạn 2014 - 2016.
Hiện nay, diện tích đất sản xuất nông nghiệp bình quân đầu người ở Việt Nam chỉ đạt 0,25ha, trong khi trên thế giới là 0,52ha và khu vực là 0,36ha. Nền nông nghiệp Việt Nam được phát triển chủ yếu dựa vào khoảng 10 triệu hộ nông dân cá thể với trên 76 triệu thửa và mảnh ruộng nhỏ lẻ, phân tán.
Theo đánh giá của Ts. Nguyễn Đức Thành, đại diện cơ quan điều phối Liên minh Nông nghiệp, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Kinh tế và Chính sách [VEPR]: “Đây là một trong những trở ngại lớn nhất cho việc phát triển nền nông nghiệp hữu cơ, hiện đại và bền vững trên cơ sở hợp tác, liên kết giữa DN. Đặc biệt là các tập đoàn kinh tế với các hộ nông dân xây dựng cánh đồng lớn, vùng sản xuất tập trung công nghệ cao dưới tác động của thị trường, công nghiệp, hội nhập quốc tế và biến đổi khí hậu”.
Theo các chuyên gia, từ nhiều năm nay, Nhà nước đã có chủ trương tích tụ và tập trung ruộng đất, nhưng kết quả không đạt được mục tiêu kỳ vọng. Một trong những nguyên nhân chủ yếu của tình trạng này là thị trường đất nông nghiệp chưa phát triển, vẫn còn các bất cập trong chính sách đất đai trong nông nghiệp.
Theo Ts. Trần Công Thắng, Viện trưởng Viện Chính sách và chiến lược phát triển nông nghiệp - nông thôn, chính sách đất đai trong nông nghiệp hiện nay đang là rào cản lớn đối với nông nghiệp hàng hóa. Dù quá trình đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ, tuy nhiên diện tích đất nông nghiệp vẫn còn rất lớn, nhất là đất lúa, nhưng thu nhập từ canh tác trên đất nông nghiệp ngày càng thấp khiến nhiều nông dân không thiết tha với ruộng đất.
Trong khi đó, theo nhiều nghiên cứu khác nhau, những hộ có diện tích đất nông nghiệp trồng lúa tối thiểu từ 2,5 - 3ha thì thu nhập mới đủ sống, diện tích dưới 2,5ha thì cuộc sống hầu như bấp bênh và chắc chắn người dân không thể dựa vào cây lúa để có cuộc sống ổn định.
“Chất lượng đất ngày càng giảm dẫn đến hiệu quả sản xuất thấp khiến ngày càng nhiều người dân bỏ hoang đất nông nghiệp. Bên cạnh đó, số lượng DN hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp mặc dù ngày càng tăng nhưng vẫn chiếm một tỷ lệ rất nhỏ, chủ yếu vẫn là DN nhỏ và vừa có quy mô vốn nhỏ, cho nên tính lan tỏa không cao”, ông Thắng chỉ rõ.
Thúc đẩy tích tụ ruộng đất để phát triển nông nghiệp
Xóa rào cản chính sách
Để thúc đẩy tích tụ ruộng đất, nhiều chuyên gia, nhà quản lý, nhà khoa học đưa ra khuyến nghị cần bỏ hạn mức nhận chuyển nhượng quyền sử dụng đất nông nghiệp; khuyến khích DN đầu tư vào các khu, cụm công nghiệp - dịch vụ hỗ trợ nông nghiệp thông qua việc thuê đất nông nghiệp hoặc liên kết với trang trại, HTX. Xây dựng cơ chế hỗ trợ tín dụng dài hạn cho trang trại, HTX mua, thuê đất nông nghiệp.
Ts. Trần Công Thắng cho rằng hiện còn nhiều rào cản chính sách trong tập trung tích tụ đất nông nghiệp như: mức thuế và phí liên quan đến chuyển nhượng đất nông nghiệp bị áp chung như các bất động sản khác [2% thuế thu nhập cá nhân]; DN tư nhân trong nước không được giao đất có thu tiền sử dụng đất nông nghiệp mà chỉ được thuê đất để đầu tư sản xuất nông nghiệp; hộ nhận chuyển nhượng đất lúa phải là hộ nông nghiệp…
Để dần tháo bỏ những rào cản này, ông Thắng đề xuất bỏ hạn mức nhận chuyển nhượng quyền sử dụng đất nông nghiệp và sử dụng hạn mức nhận chuyển nhượng hiện nay là mức khởi điểm để đánh thuế sử dụng đất nông nghiệp theo kiểu lũy tiến; quy định và giám sát chặt chẽ diện tích tối thiểu để tránh tách thửa.
Ngoài ra, cần có chính sách khuyến khích DN đầu tư vào các khu, cụm công nghiệp, trung tâm công nghiệp – dịch vụ hỗ trợ thông qua việc thuê đất nông nghiệp hoặc liên kết với trang trại, HTX; xây dựng chính sách hỗ trợ các cá nhân đăng ký làm trang trại, gia trại tích tụ đất nông nghiệp; hỗ trợ HTX, liên hiệp HTX thuê đất nông nghiệp của các hộ nông dân…
Dưới góc độ của một chuyên gia nghiên cứu về chính sách, ông Thành nhận định thị trường đất nông nghiệp Việt Nam đang gặp trục trặc, người có đất thì không muốn buông, tự sản xuất thì manh mún. Ngược lại, người muốn có đất để làm nông nghiệp hiệu quả lại không tiếp cận được nguồn đất. Đó là nguyên nhân khiến giá trị của thị trường đất đai không gặp nhau, quá trình tăng hiệu quả của đất nông nghiệp không diễn ra.
Theo chuyên gia này, do cơ chế đang tạo ra một nhóm trung gian có biểu hiện tham nhũng đất đai, không minh bạch. Để chuyển đổi, DN phải trả rất nhiều tiền để bôi trơn, lo lót giấy tờ, trong khi người nông dân cung ứng đất lại không nhận được đền bù tương xứng.
“Vì vậy, giá trị cạnh tranh không cao, người gắn với đất đai không rút khỏi đất đai. Bên cạnh đó, người nông dân có đất không có đầy đủ quyền sở hữu nên quá trình chuyển đổi, họ không thu được tiền tương xứng”, ông Thành nhấn mạnh.
Từ những phân tích trên, ông Thành đưa ra giải pháp cơ bản là trao quyền nhiều hơn nữa cho người nông dân có đất. Những người có nhu cầu sử dụng đất đai như DN có thể trao đổi trực tiếp với người nông dân, khi có lợi họ sẽ sẵn sàng giao đất cho DN…
Ông Vũ Trọng Khải - Nguyên Hiệu trưởng Trường Cán bộ quản lý NN&PTNT II tại Tp.HCM
Muốn khắc phục những vấn đề đã nảy sinh và đang tồn tại của các chính sách hiện hành, nhằm thúc đẩy tiến trình phát triển nông nghiệp sang một giai đoạn mới, cao hơn cần phải dựa trên những tư duy kinh tế mới, với những khái niệm về thuật ngữ chính xác để có tư duy đúng đắn. Từ đó chúng ta mới có cơ sở khoa học để đánh giá, phát hiện vấn đề và nguyên nhân để tìm ra giải pháp khắc phục.
Ts. Bùi Hải Thiêm - Viện Nghiên cứu Lập pháp của Quốc hội
Nhà nước nên quy định chỉ sử dụng một hình thức là thuê đất, bãi bỏ quy định về thời hạn giao đất, cho thuê đất nông nghiệp, xóa bỏ sự phân biệt về quyền được cho các chủ thể sử dụng đất. Bên cạnh đó, thay thế quyền chuyển đổi và quyền chuyển nhượng bằng quyền mua bán. Đặc biệt, cần bãi bỏ hoặc mở rộng hạn điền trước khi chính thức sửa đổi Luật Đất đai.
Bà Đặng Thị Bích Thảo - Chuyên gia kinh tế
Tình trạng tích tụ ruộng đất giữa các nông hộ trên cả nước, chủ yếu với đất trồng cây lâu năm. Đất trồng lúa được tích tụ khá mạnh ở khu vực Đông Nam bộ và Đồng bằng sông Cửu Long. Quá trình tích tụ đất diễn ra còn chậm. Thị trường mua, bán và cho thuê ruộng ở Việt Nam còn kém phát triển do thiếu cầu, mặc dù lượng cung khá cao. Điều này có thể do lợi tức ngành nông nghiệp còn thấp, rủi ro cao dẫn đến thiếu hấp dẫn đối với nhà đầu tư.