Có nên bỏ khẩu hiệu Tiên học lễ, hậu học văn

Mới đây, trong một hội thảo có chủ đề “Văn hóa học đường trong bối cảnh đổi mới giáo dục - đào tạo”, GS. Trần Ngọc Thêm đã có một phát biểu được dư luận toàn xã hội hết sức quan tâm.

Theo đó, giáo sư cho rằng, cần bỏ khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” trong các trường học để hướng đến một nền giáo dục tạo ra những con người có tư duy phản biện, giải phóng sức sáng tạo cho người học.

Khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” trong nhà trường đã dần được thầy cô giáo và các thế hệ học sinh hiểu theo một cách rất “mở” [Trong ảnh: Giáo viên trường Tiểu học Dịch Vọng B, quận Cầu Giấy, Hà Nội rèn chữ cho học sinh lớp 1 khi đi học trở lại sau dịch năm 2020]Ảnh: Tạ Hải

Khẩu hiệu “Tiên học lễ, học học văn” theo giáo sư Trần Ngọc Thêm là sản phẩm của nền giáo dục Nho giáo, phục vụ cho mục tiêu đào tạo ra những con người chỉ biết thừa hành, người dưới phải phục tùng và giữ “lễ” đối với người trên.

“Nền giáo dục như thế giỏi lắm chỉ giữ cho xã hội ổn định, chứ không thể giúp xã hội phát triển”, quan điểm của GS. Thêm là như vậy.

Quan điểm của GS. Thêm lập tức đã gây tranh cãi. Nhiều người đã đặt vấn đề: Nếu theo quan điểm đó, chuyện khai mở tư duy phản biện, giải phóng sức sáng tạo liệu có mâu thuẫn với việc giữ gìn lễ nghĩa, đạo đức?

Chúng ta không phủ nhận rằng, nếu một nền giáo dục hướng đến đào tạo ra nguồn nhân lực có tư duy phản biện, có sức sáng tạo vượt bậc thì chẳng còn gì tuyệt vời hơn.

Thế nhưng, để xây dựng được một nền giáo dục như thế, chúng ta cần phải thay đổi tư duy giáo dục, có chiến lược phù hợp, từng bước kiện toàn và phát triển giáo dục nước nhà, chứ không thể chỉ bỏ một khẩu hiệu là được.

Mặt khác, từ trước đến nay, khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” trong nhà trường đã dần được thầy cô giáo và các thế hệ học sinh hiểu theo một cách rất “mở”.

Nghĩa là, “học lễ” không chỉ gói gọn trong nội dung “lễ nghĩa”, mà nó còn là học đạo đức, rèn giũa nhân cách để trở thành một người công dân tốt.

Nhiệm vụ ấy cần được đặt trước hoặc song hành với việc “học văn”, nghĩa là học kiến thức. Mỗi con người, khi đến trường vừa phải trui rèn đạo đức, nhân cách, vừa phải trau dồi tri thức, đó là điều đương nhiên.

Tôi cho rằng, mọi nền giáo dục trên thế giới này đều hướng đến mục tiêu chung như vậy. Bởi, nó sẽ tạo ra những con người vừa có tài, vừa có đức.

Sinh thời, Bác Hồ vẫn thường răn dạy: “Có tài mà không có đức là người vô dụng, có đức mà không có tài thì làm việc gì cũng khó”.

Lời dạy ấy, hẳn là Bác muốn mỗi người chúng ta đều phải trang bị cả “đức” lẫn “tài” trong hành trang cuộc đời mình.

Để làm được điều đó, thì nền giáo dục cần dung hòa cả hai chức năng, dạy tri thức và dạy làm người. Hiểu theo nghĩa rộng, câu khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” chính là hướng đến hai chức năng thiêng liêng ấy.

Thời gian qua, nhiều người than phiền rằng việc giáo dục đạo đức cho học sinh ở các trường đang dần xuống cấp. Hậu quả là một số học sinh ngày càng có biểu hiện thiếu văn hóa, vô lễ, thậm chí là bạo lực với những người xung quanh.

Ở các bậc học cao hơn, người ta vẫn thường phát hiện sự gian lận, mua bán bằng cấp. Nhiều người có học hàm, học vị cao nhưng bị dính vào các nghi án đạo văn hoặc tham nhũng, vi phạm pháp luật đến nỗi phải ngồi tù.

Nếu chúng ta chấp nhận xu hướng xem nhẹ, thậm chí bãi bỏ việc dạy lễ nghĩa, đạo đức cho người học, thì tương lai liệu sẽ ra sao?

Bản chất khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” không hề mâu thuẫn hay cản trở tư duy phản biện của học sinh.

Vấn đề nằm ở chỗ, muốn rèn giũa, đào tạo tư duy phản biện phải thay đổi chính cách dạy và học, hãy bắt đầu bỏ sự khuôn mẫu, việc bỏ bài văn mẫu là một ví dụ.

Trương Chí Hùng

Dư luận đang có nhiều ý kiến trái chiều trước ý kiến nên bỏ khẩu hiệu "Tiên học lễ, hậu học văn" của GS Trần Ngọc Thêm.

Nêu quan điểm trước đề xuất bỏ khẩu hiệu "Tiên học lễ, hậu học văn", GS.TS Phạm Tất Dong - Phó Chủ tịch Hội Khuyến học Việt Nam cho biết: “Lâu nay, khẩu hiệu "Tiên học lễ, hậu học văn" đã trở thành nét văn hóa, như một lời nhắc nhở mỗi học sinh và giáo viên khi đã bước chân vào ngành giáo dục thì điều đầu tiên phải học là học về lễ độ, cách ứng xử.

Tuy nhiên, cũng đã đến lúc nên chấm dứt khẩu hiệu này bởi mỗi thời đại cần đưa ra một khẩu hiệu, phương châm giáo dục riêng. Không nên đem khẩu hiệu từ thời phong kiến để áp vào thời đại cách mạng công nghiệp như hiện tại.

Trong giai đoạn kinh tế tri thức, cần phải xem xét để đưa ra khẩu hiệu mà ở đó đòi hỏi con người làm chủ được tương lai, tri thức và công nghệ chứ không đơn thuần là "lễ và văn" như thời xưa. Giáo dục kiến tạo, giáo dục hướng đến sự tự do và rất cần cho việc giáo dục con người trong xã hội mới".

Còn PGS.TS Trần Thành Nam - Chủ nhiệm khoa Các Khoa học Giáo dục Trường ĐH Giáo dục [ĐH Quốc gia Hà Nội] thì khẳng định trong bối cảnh hiện nay, ngoài việc truyền tải tri thức, người thầy còn phải truyền cảm hứng cho học trò. 

“Nếu chỉ vì cho rằng câu khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” tập trung quá nhiều vào người thầy trong khi hiện tại chúng ta phát huy tư duy sáng tạo, phản biện của học trò nên bỏ khẩu hiệu này thì có phần khiên cưỡng. Bởi lẽ, nhìn rộng ra thì giáo dục đào tạo là giáo dục cả tri thức và nhân cách cho đứa trẻ, muốn thế cũng phải dạy con biết lễ phép với thầy cô, người lớn, biết nhường nhịn em nhỏ...

Quan điểm cá nhân tôi thì không cần thiết phải bỏ khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” mà làm sao bỏ được suy nghĩ ăn sâu trong tâm trí nhiều người thầy rằng họ chính là đại diện cho tri thức để dập tắt sự sáng tạo, tư duy phản biện với các vấn đề của học sinh”, PGS.TS Trần Thành Nam nói.

Thực tế là đã có những trường học mạnh dạn bỏ khẩu hiệu "Tiên học lễ, hậu học văn" để khai mở ra lối giáo dục sáng tạo. Nếu nhìn rộng ra thì học lễ là học rèn luyện nhân cách biết yêu nước thương nòi.

Hiện nay với cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 thì cần vài cú nhấp chuột có thể tra cứu được kiến thức cần biết. Vai trò của thầy cô từ người truyền thụ kiến thức sang người hướng dẫn hỗ trợ kiến thức. Tuy nhiên nói như vậy không có nghĩa là chúng ta có quyền bỏ đi những câu khẩu hiệu như "Tiên học lễ, hậu học văn" và làm giảm đi giá trị cũng như sự kính lễ với người thầy.

Cô Lê Thị Loan [Học viện Quản lý Giáo dục] nêu ý kiến: “Chúng ta thường cổ vũ cho học sinh, sinh viên phải có suy nghĩ sáng tạo, tư duy phản biện nhưng nếu chỉ chạy theo sáng tạo hay phản biện mà quên dạy đạo đức, lễ nghĩa cho học sinh thì đó lại là thất bại lớn.

Vì thế, phát huy khả năng sáng tạo, tư duy phản biện cho học sinh là điều cần nhưng chưa đủ nếu chúng ta bỏ quên việc dạy đạo đức cho học sinh vì chính đạo đức sẽ góp phần hình thành nhân cách của con người. Một đứa trẻ giỏi giang nhưng thiếu đạo đức là điều vô cùng khiếm khuyết”. 

Nói về lý do nên bỏ khẩu hiệu "Tiên học lễ, hậu học văn", GS. Trần Ngọc Thêm cho rằng khẩu hiệu trên là sản phẩm của nền giáo dục Nho giáo, phục vụ cho mục tiêu đào tạo người thừa hành, coi việc đòi hỏi người dưới phải phục tùng và giữ lễ với người trên là yêu cầu số 1. Một nguồn nhân lực như vậy giỏi chỉ có thể giữ cho xã hội ổn định, chứ không thể giúp xã hội phát triển. Muốn xây dựng một xã hội phát triển thì phải có những con người sáng tạo. Để sáng tạo, phải chủ động và có tư duy phản biện."Tiên học lễ" rồi thì con người sẽ trở nên thụ động, sẽ không còn tư duy phản biện nữa. "Tiên học lễ" đòi hỏi quan hệ một chiều, người dưới tôn trọng người trên. Còn sức sáng tạo và sự phản biện tồn tại trong quan hệ hai chiều, người dưới và người trên cần có sự tôn trọng lẫn nhau. 

Chừng nào còn đề cao chữ "lễ" thì người học còn bị trói buộc trong quan hệ kính trọng một chiều. Chấm dứt sử dụng khẩu hiệu "Tiên học lễ, hậu học văn" sẽ là điều kiện cần để khai mở tư duy phản biện, giải phóng sức sáng tạo.

GS. Trần Ngọc Thêm cho rằng cần chấm dứt khẩu hiệu "Tiên học lễ, hậu học văn" vì nó mang nặng tính phục tùng, không phù hợp với giáo dục Việt Nam hiện nay. Ý kiến của giáo sư đã thu hút sự quan tâm, tranh luận của nhiều người.

Hoàng Thanh

Đề xuất cần chấm dứt sử dụng khẩu hiệu "Tiên học lễ, hậu học văn" được GS Trần Ngọc Thêm nêu trong tham luận phát biểu tại Hội thảo giáo dục 2021 với chủ đề “Văn hóa học đường trong bối cảnh đổi mới giáo dục và đào tạo” do Ủy ban Văn hóa, Giáo dục, Thanh thiếu niên và Nhi đồng của Quốc hội tổ chức ngày 21/11.

Cụ thể, GS Thêm đề xuất cần chấm dứt sử dụng khẩu hiệu "Tiên học lễ, hậu học văn" để khai mở tư duy phản biện, giải phóng sức sáng tạo,... Chừng nào còn đề cao chữ "Lễ" để ràng buộc người học, còn đề cao quá mức vai trò của người thầy, của đáp án thì tư duy phản biện sẽ không thể phát triển, không thể có xã hội phát triển.

GS Thêm là tác giả của nhiều công trình, cuốn sách nghiên cứu về văn hóa và hệ giá trị Việt Nam. Trong đó, cuốn sách "Cơ sở văn hóa Việt Nam" của ông là giáo trình cơ bản với rất nhiều thế hệ sinh viên theo học các ngành khoa học xã hội.

Ông Nguyễn Quang Tùng, Hiệu trưởng Trường THCS và THPT M.V. Lômônôxốp [Hà Nội] cho rằng Khẩu hiệu "Tiên học lễ, hậu học văn" đã hoàn thành sứ mệnh trong giai đoạn phát triển của đất nước, của ngành giáo dục. Và giờ, cần cân nhắc kỹ khi sử dụng trong các nhà trường bởi một vài lý do.

“Ngôn từ của khẩu hiệu hay triết lý cần hiện đại, đơn giản và bớt nho giáo hơn để học sinh dễ dàng hiểu được. Để phân tích kỹ khẩu hiệu trên cần có nền tảng kiến thức nho giáo ở mức khá cao mới có thể truyền đạt đến cho học sinh hiểu được. Tôi tin rằng, sẽ có nhiều học sinh hiểu chữ "Văn" trong khẩu hiệu trên là môn "Ngữ văn" hiện nay.

Giáo dục đổi mới, cần những tư duy và cách truyền kiến thức cho học sinh một cách sáng tạo, đa dạng hơn. Không nhất thiết là đầu tiên khi học tập là cứ phải học "Lễ". Khi học sinh có nền tảng văn hoá, tri thức thì chữ "Lễ" đương nhiên sẽ được thực hiện ở "mức độ vận dụng và vận dụng cao.

Thế giới vận động từng ngày, các triết lý giáo dục, các khẩu hiệu cũng phải thay đổi. Với những năng lực, phẩm chất cần đạt của học sinh do Bộ GD-ĐT hướng tới, nếu học sinh được học tập một cách nghiêm túc, sáng tạo bởi những phương pháp hiện đại thì theo tôi cũng không cần phải "Tiên học lễ" nữa”.

Ông Tùng cho hay, thực tế, trường mình cũng đã không treo khẩu hiệu này từ lâu.

“Việc bỏ khẩu hiệu này chỉ là giúp giáo viên không bị gò bó trong tư duy giáo dục cũ và hướng tới phương pháp giảng dạy hiện đại hơn, nhờ đó học sinh được rèn thêm tư duy phản biện và khi không bị gò bó quá trong khuôn phép, học sinh mới sáng tạo được”, ông Tùng nêu quan điểm.

Dù vậy, không nhiều ý kiến đồng tình với GS Trần Ngọc Thêm.

Một hiệu trưởng từng nhiều năm du học nước ngoài cho rằng: “Thực ra “Tiên học lễ, hậu học văn” không đơn thuần là một triết lý về giáo dục mà là một nét văn hóa của dân tộc. Việc này xuất phát trong từng gia đình Việt Nam, răn dạy từ khi đứa trẻ ở trong gia đình, chứ không phải chỉ ở trường học mới học, mới áp dụng. “Lễ” ở đây không phải chỉ là lễ nghĩa của người có vị thế thấp hơn với người có vị thế cao hơn, mà còn bao hàm cả đạo đức trong đó nữa. Đạo đức thì có giá trị phổ quát, bao gồm cả văn hóa của người Việt Nam trong đó”.

Theo vị hiệu trưởng này, ở nước ngoài, dù người ta không dùng khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” song ở trường cũng đề cao việc dạy dỗ về đạo đức như phải là một người trung thực, có kỷ luật, chấp hành luật pháp,...

“Ý của GS Thêm có thể cũng muốn nói đến việc cần phá vỡ truyền thống để thúc đẩy giáo dục phát triển. Nhưng dù muốn thúc đẩy phát triển ra sao đi chăng nữa, có những cái căn cốt của văn hóa, phổ quát chung của toàn thế giới thì không thể bỏ đi được”. 

Bà Cao Tố Nga, Hiệu trưởng Trường THPT Ngô Quyền [Hải Phòng] cũng đồng tình với quan điểm này: chữ "Lễ" không phải chỉ đối với người thầy, mà là học những lễ nghĩa chung, đề cao giáo dục đạo đức ứng xử trong xã hội,...

“Tôi nghĩ nếu đề xuất chấm dứt thì có phần hơi cực đoan. Bởi chữ Lễ ngày nay cũng không bó buộc theo quan niệm Nho giáo như ngày xưa nữa và cũng không đề cao quá mức vai trò của người thầy. Song sự tôn kính, tôn trọng và việc người thầy có tiếng nói với học trò vẫn rất cần thiết”, bà Nga nói.

Ngoài ra, 2 vị hiệu trưởng cũng nhận định, “Tiên học lễ, hậu học văn” cũng không hề làm mất đi tính phản biện hay sáng tạo của học sinh. 

PGS.TS Trần Thành Nam, Chủ nhiệm khoa Các Khoa học Giáo dục – Trường ĐH Giáo dục [ĐH Quốc gia Hà Nội] cho rằng, trong bối cảnh hiện nay, người thầy không chỉ là người truyền tải nội dung tri thức, mà quan trọng hơn khi trở thành nhà giáo dục, người truyền cảm hứng, gieo khát vọng cho học trò. 

“Tôi nghĩ “Lễ” là điều cần có nhưng cái phương thức để thể hiện các quy tắc ứng xử đó có thể sẽ khác đi. Nếu chỉ vì nghĩ câu khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” tập trung quá nhiều vào người thầy và giờ muốn tập trung vào học trò thì bỏ khẩu hiệu này đi thì tôi cho là hơi khiên cưỡng. Ở trong môi trường trường học, vẫn phải có những quy tắc, nguyên tắc ứng xử cho phù hợp với văn hóa Việt Nam. Cách thức có thể khác nhưng tôi nghĩ vẫn cần có khuôn khổ, tôn trọng người thầy. Ngoài ra, nhiệm vụ giáo dục không phải chỉ hình thành về mặt học thức mà còn cả nhân cách cho trẻ. Muốn hình thành nhân cách thì trẻ cũng cần phải biết kính trên nhường dưới, ứng xử đúng mực theo văn hóa, truyền thống,...”.

Vì thế, theo ông Nam không cần thiết phải bỏ khẩu hiệu mà giờ đây, điều quan trọng là người thầy cần bỏ tư tưởng là bề trên “cao vời vợi”, "là độc tôn đại diện cho tri thức”.

Thanh Hùng

Ngày bé, tôi thường véo von câu hát: “Có con chim vành khuyên nhỏ/Dáng trông thật ngoan ngoãn quá/Gọi dạ, bảo vâng, lễ phép ngoan nhất nhà”...

GS Trần Ngọc Thêm cho rằng bệnh thành tích, bệnh phong trào và bệnh đối phó đang tồn tại ở cả người học, phụ huynh và nhà quản lý dẫn đến tật xấu thứ tư là bệnh giả dối trong giáo dục.

Mới đây, trên một diễn đàn dành cho giáo viên, có người đặt câu hỏi “Nếu được chọn lại, bạn có chọn nghề giáo viên không?

Người thầy có thể 'sáng tạo ra những người sáng tạo' không nếu trên vai họ ngoài gánh nặng về cơm áo gạo tiền còn muôn vàn áp lực khác?