Vận dụng lý luận của C.Mác và Ph. Ẳngghen vào công cuộc thi công chủ nghĩa xã hội ở nước Nga trước đây, V.I.Lênin đã phát triển lý luận về thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xóm hội. Thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa làng mạc hội là tất yếu đuối khách quan đối với mọi nước thi công chủ nghĩa làng mạc hội. Tuy nhiên, đối với những nước có lực lượng sản xuất phát triển cao thì thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa buôn bản hội có nhiều thuận lợi hơn, có thể ngắn hơn so với những nước đi lên chủ nghĩa làng mạc hội bỏ qua cơ chế tư bản chủ nghĩa từ nền kinh tế xoàng xĩnh phát triển.
Theo V.I.Lênin, sự quan trọng khách quan phải có thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa làng mạc hội là do đặc điểm ra đời, phát triển của phương thức sản xuất cộng sản chủ nghĩa và cách mạng vô sản quy định.
Quan hệ sản xuất phong kiến và quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa đều dựa trên cơ sở chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất. Do vậy, quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa có thể ra đời từ trong lòng xã hội phong kiến. Sự phát triển của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa đến một năng lực nhất định, sẽ làm thâm thúy thêm mâu thuẫn của buôn bản hội phong kiến, cách mạng tư sản sẽ nổ ra. Nhiệm vụ của cách mạng tư sản chủ yếu chỉ là giải quyết về mặt chính quyền nhà nước, làm cho kiến trúc thượng tầng thích ứng với cơ sở hạ tầng của nó.
Cách mạng vô sản có điểm khác nhau căn bản với cách mạng tư sản. Do quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa dựa trên cơ chế tư hữu về tư liệu sản xuất, còn quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa dựa trên cơ chế công hữu về tư liệu sản xuất, nên chủ nghĩa làng mạc hội không thể ra đời từ trong lòng buôn bản hội tư bản. Phương thức sản xuất cộng sản chủ nghĩa chỉ ra đời sau khi cách mạng vô sản thắng lợi, thống trị vô sản giành được chính quyền và tóm tay vào công cuộc thi công chủ nghĩa xóm hội – giai đoạn đầu của phương thức sản xuất cộng sản chủ nghĩa.
Hơn nữa, sự phát triển của phương thức sản xuất cộng sản chủ nghĩa là một thời kỳ dài lâu, không thể ngay một lúc có thể hoàn thiện được. Để phát triển lực lượng sản xuất, tăng năng suất lao động, xây dựng chế độ công hữu buôn bản hội chủ nghĩa về tư liệu sản xuất, xây dựng kiểu buôn bản hội mới, cần phải có thời gian. Nói cách khác, tất yếu đuối phải có thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa buôn bản hội.
Từ sự phân tích như vậy, V.I.Lênin cho rằng, nếu như cách mạng tư sản thành công đánh dấu sự kết thúc của thời kỳ quá độ từ làng hội phong kiến lên chủ nghĩa tư bản, thì cách mạng vô sản thành công mới chỉ là sự bắt đầu cho thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa làng mạc hội.
Thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là thời kỳ cải biến cách mạng thâm thúy, triệt để, đầy đủ, từ xóm hội cũ sang trọng buôn bản hội mới – làng hội làng mạc hội chủ nghĩa. Nó diễn ra từ khi cách mạng vô sản thành công, ách thống trị vô sản giành được chính quyền, tóm tay vào việc xây dựng làng mạc hội mới và hoàn thành khi thi công thành công các cơ sở của xã hội làng mạc hội chủ nghĩa về vật chất – kỹ thuật, kinh tế, văn hoá, tư tưởng. Nói cách khác, hoàn thành thời kỳ quá độ khi đã thi công dứt cả về lực lượng sản xuất lẫn quan hệ sản xuất, cả cơ sở kinh tế lẫn kiến trúc thượng tầng làng hội xóm hội chủ nghĩa.
Đặc điểm căn bản nhất xuyên suốt và bao trùm của thời kỳ quá độ là sự tồn tại nền kinh tế nhiều thành phần và buôn bản hội nhiều giai cấp. Trong thời kỳ quá độ, nền kinh tế có tính chất quá độ: nó không còn là nền kinh tế tư bản chủ nghĩa, nhưng cũng chưa hoàn toàn là nền kinh tế làng mạc hội chủ nghĩa. V.I.Lênin viết: danh từ quá độ có nghĩa là gì ? Vận dụng vào nền kinh tế, có phải nó có nghĩa là trong chế độ hiện giờ, có các thành phần, những bộ phận, những mảng của chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa thôn hội không ? bất kỳ ai cũng đều thừa nhận là có.
Phân tích thực trạng nền kinh tế của nước Nga lúc đó, V.I.Lênin rút ra có năm thành phần kinh tế là:
– Thành phần kinh tế nông dân gia trưởng.
– Thành phần kinh tế sản xuất hàng hoá nhỏ của nông dân, tiểu thủ công cá thể và tiểu mến.
– Thành phần kinh tế tư bản tư nhân.
– Thành phần kinh tế tư bản nhà nước.
– Thành phần kinh tế làng hội chủ nghĩa.
Theo V.I.Lênin, trong đó có những thành phần kinh tế cơ bản là: kinh tế sản xuất hàng hoá nhỏ, kinh tế tư bản tư nhân và kinh tế xóm hội chủ nghĩa.
Tương ứng với nền kinh tế quá độ gồm nhiều thành phần, trong xóm hội cũng tồn tại nhiều giai cấp, trong đó có ba thống trị căn bản là giai cấp tiểu tư sản, ách thống trị tư sản và thống trị công nhân, người lao động cộng đồng.
Nền kinh tế nhiều thành phần và làng mạc hội nhiều giai cấp như trên là sự thống nhất biện chứng những mâu thuẫn của tồn tại xã hội. các mâu thuẫn này tóm nguồn từ tính độc lập tương đối về kinh tế do các hình thức chiếm hữu khác nhau về tư liệu sản xuất quy định.
Trong thời kỳ quá độ, mâu thuẫn cơ bản là mâu thuẫn giữa chủ nghĩa thôn hội và chủ nghĩa tư bản. Theo V.I.Lênin, thời kỳ quá độ bao gồm tất cả các đặc điểm, đặc tính của chủ nghĩa xóm hội và chủ nghĩa tư bản, là thời kỳ đấu tranh giữa chủ nghĩa làng mạc hội mới ra đời nhưng còn non yếu ớt với chủ nghĩa tư bản đã bị đánh bại nhưng chưa bị tàn phá hoàn toàn. Chính vì tính chất quá độ đó nên trong nền kinh tế quá độ chưa có thành phần kinh tế kẻ thống trị chi phối, mới có thành phần kinh tế nhà nước vươn lên giữ địa vị chủ đạo trong nền kinh tế quốc dân.
Vận dụng lý luận của C.Mác vào điều khiếu nại cụ thể của nước Nga, V.I.Lênin đã hoạch định kế hoạch thi công chủ nghĩa buôn bản hội ở nước Nga.
Kế hoạch thi công chủ nghĩa làng hội của V.I.Lênin có liên quan chặt chẽ với chính sách kinh tế mới của ông.
– Điều khiếu nại ra đời của NEP
Không bao lâu sau Cách mạng Tháng Mười năm 1917, việc thực hiện kế hoạch xây dựng chủ nghĩa buôn bản hội của V.I.Lênin bị ngăn cách bởi cuộc nội chiến 1918-1920. Trong thời kỳ này, V.I.Lênin đã áp dụng chế độ cộng sản thời chiến. Nội dung cơ bản của chế độ cộng sản thời chiến là trưng thu lương thực thừa của nông dân sau khi dành lại cho họ mức ăn tối thiểu. Đồng thời, xoá bỏ quan hệ hàng hoá – tiền tệ, xoá bỏ việc tự do mua bán lương thực trên thị trường, thực hiện cơ chế cung cấp hiện vật cho quân đội và bộ máy nhà nước.
chính sách cộng sản thời chiến đã nhập vai trò quan trọng trong thắng lợi của Nhà nước Xôviết. Nhờ đó mà quân đội đủ sức để chiến thắng kẻ thù, bảo vệ được Nhà nước Xôviết non trẻ của mình.
Tuy nhiên, khi hoà bình lập lại, chính sách cộng sản thời chiến không còn phù hợp. Nó trở thành yếu tố kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất. Hậu quả chiến tranh đối với nền kinh tế rất nặng nề, thêm vào đó, chế độ trưng thu lương thực thừa đã làm mất động lực đối với nông dân. Việc xoá bỏ quan hệ hàng hoá – tiền tệ làm mất tính năng động của nền kinh tế vốn dĩ mới bước vào giai đoạn phát triển. Vì vậy, khủng hoảng kinh tế chính trị diễn ra rất sâu sắc. Điều đó đòi hỏi phải có chính sách kinh tế thích ứng thay thế. chế độ kinh tế mới được V.I.Lênin đề xướng để đáp ứng đòi hỏi này nhằm tiếp tục kế hoạch xây dựng chủ nghĩa xóm hội trong giai đoạn mới.
– Nội dung và biện pháp chủ yếu của chính sách kinh tế mới
chế độ kinh tế mới của V.I.Lênin bao gồm các nội dung và biện pháp chủ yếu sau:
Một là, thay thế chính sách trưng thu lương thực bằng chính sách thuế lương thực. Theo chính sách này, người nông dân chỉ nộp thuế lương thực với một mức cố định trong nhiều năm. Mức thuế này căn cứ vào điều khiếu nại tự nhiên của đất canh tác. Nói cách khác, “Thuế là cái nhà nước thu của nhân dân mà không bù lại”
. Số lương thực còn lại sau khi nộp thuế, người nông dân được tự do bàn luận, mua bán trên thị trường.Hai là, tổ chức thị trường, yêu thương nghiệp, thiết lập quan hệ hàng hoá – tiền tệ giữa Nhà nước và nông dân, giữa thành thị và nông xóm, giữa công nghiệp và nông nghiệp.
Ba là, sử dụng sức mạnh kinh tế nhiều thành phần, các cách thức kinh tế quá độ như khuyến khích phát triển sản xuất hàng hoá nhỏ của nông dân, thợ thủ công; khuyến khích kinh tế tư bản tư nhân; sử dụng chủ nghĩa tư bản nhà nước; củng cố lại các doanh nghiệp nhà nước, chuyển lịch sự cơ chế hạch toán kinh tế. Đồng thời, V.I.Lênin chủ trương phát triển mạnh mẽ quan hệ hợp tác kinh tế với những nước tư bản phương Tây để tranh thủ kỹ thuật, vốn và khuyến khích kinh tế phát triển.
Như vậy, khác với thời kỳ nội chiến, trong điều kiện hoà bình, nước Nga Xôviết đã chủ trương khôi phục và phát triển kinh tế dựa trên quy tắc của nền kinh tế hàng hoá, kinh tế thị trường. Rất tiếc là những tư tưởng đó của V.I.Lênin không được các người kế tục sau này phát triển tiếp tục mà lại đưa nền kinh tế đi lịch sự quỹ đạo của nền kinh tế lãnh đạo.
– Ý nghĩa của NEP
chính sách kinh tế mới của V.I.Lênin có ý nghĩa vô cùng cần thiết, trước hết nó khôi phục được nền kinh tế Xôviết sau chiến tranh. Chỉ trong một thời gian ngắn đã tạo ra một bước phát triển cần thiết biến “nước Nga đói” thành một quốc gia có nguồn lương thực dồi dào. Từ đó, đã khắc phục được khủng hoảng kinh tế, chính trị; củng cố lòng tin cho nhân dân vào sự thắng lợi tất yếu và thực chất tốt đẹp của chủ nghĩa xóm hội theo các nguyên lý mà V.I.Lênin đã vạch ra.
chính sách kinh tế mới của V.I.Lênin còn ghi lại một bước phát triển mới về lý luận kinh tế buôn bản hội chủ nghĩa. Theo tư tưởng này, nền kinh tế nhiều thành phần, những hình thức kinh tế quá độ, việc duy trì và phát triển quan hệ hàng hoá – tiền tệ, quan tâm tới lợi ích kinh tế cá nhân trước hết là của nông dân, là những vấn đề có tính chất quy tắc trong việc thi công mô hình kinh tế buôn bản hội chủ nghĩa.
Từ đó chế độ kinh tế mới có ý nghĩa quốc tế to lớn đối với các nước phát triển theo định hướng xóm hội chủ nghĩa, trong đó có nước ta. những khái niệm kinh tế của Đảng ta nhất là từ Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ V đến nay đã bộc lộ sự nhận thức và vận dụng khái niệm trong chế độ kinh tế mới của V.I. Lênin. tất nhiên, do thời gian và không gian cách xa nhau, trải qua các bất định không giống nhau, nên nhận thức và vận dụng có thể có sự khác biệt, kể cả về bước đi, nội dung và biện pháp chi tiết trong khi tiến hành ở nước ta.